ความรักและความผูกพันที่มีต่อสายใยรัก สายโลหิตของชาวอีสานนั้น ถูกถ่ายทอดออกมาเป็นบทเพลงกล่อมลูกที่น่าประทับใจ เมื่อยามที่แม่ต้องอุ้มกระเตงลูกออกไปทำไร่ไถนา ผูกอู่นอนของลูกใต้ต้นไม้ใหญ่ หรือเถียงนา หรือเมื่อยามที่อยู่ในหมู่บ้าน ใต้ถุนบ้านของชาวอีสานจะเป็นที่รวมของการทำกิจกรรมต่างๆ ทั้งการงานทอผ้า จักสาน และเลี้ยงลูกหลาน เสียงเพลงกล่อมลูกที่ดังแว่วออกมาจากแต่ละถิ่นที่ ย่อมแสดงถึงความรักความผูกพันของแม่ที่มีต่อลูก

เพื่อสืบสานตำนานรักของบรรพบุรุษให้ยังคงอยู่สืบไป จึงขอนำเสนอเนื้อหาบทเพลงกล่อมลูก จากศิลปินพื้นบ้าน 3 ท่าน คือ จากจังหวัดอุบลราชธานี 2 สำนวนได้แก่ เพลงแม่หม้ายกล่อมลูก ของ หมอลำฉวีวรรณ ดำเนิน และเพลงแม่หม้ายกล่อมลูก ของ นางบุปผา สีตะวัน และจากจังหวัดนครราชสีมา เพลงกล่อมลูกโคราช ของนางรำไพ เสริมรำ ถ้าท่านใดมีสำนวนจากจังหวัดอื่นๆ ในอีสานโปรดแนะนำด้วยครับ

เพลงแม่หม้ายกล่อมลูก

โดย นางฉวีวรรณ ดำเนิน (พันธุ)

นอนสาหล่าหลับตาแม่สิกล่อม นอนอู่แก้วนอนแล้วแม่สิกวย นอนสาหล่ากัลยาน้อยอ่อน แม่สิสอนลูกแก้วจอมสร้อยให้ค่อยฟัง เป็นคนนี่ยำเกรงผู้ใหญ่ คารวะละผู้เฒ่าผ่านใกล้หมอบคลาน หย่างใกล้เผิ่นให้เจ้าเอิ้นขอทาง เผิ่นเอิ้นขายเจ้าอย่าได้เว้าหยาบ เป็นคำบาปบ่จบบ่งาม กริยาเลวทรามขายหน้าพ่อแม่ ลูกขี้แพ้พ่อแม่อยากอาย เกิดเป็นชายวิชาเป็นทรัพย์ เผิ่นจั่งนับถือหน้าถือตา บรรพชาสมบทคือบวช ให้หมั่นกวดศึกษาเล่าเรียน การทำเพียรกำจัดกิเลศ บ่เป็นเหตุเสียชาติตระกูล ลูกหล่าแม้ให้มีใจกรุณา ใจเมตตาเอื้อเฟื้อเผื่อแผ่ คนดีแม่ให้มีใจก้วงขวง คนทั้งปวงละสิยอยกเจ้า ยามกินเข้าให้คิดถึงคุณควาย พระอิศวรเผิ่นจึงมาผายโผด บ่เป็นโทษกายวาจาใจ เว้านำไผเผิ่นก้อชมชื่น ไปบ้านอื่นสิมีผู้บูชา เทวดารักษาปกป้อง ฝูงพี่น้องยอย่องสรรเสริญ อื้อ ฮือ อือ อื้อฮือ อือ ฮือ อื้อ อือ ...

เจ้าหากแม่นหลานปู่ละคนฮู้ผู้ดี แนวเศรษฐีลังกามาเกิด ผู้ประเสริฐโตเจ้าจงนอน ให้เจ้าฟังคำสอนละพุทโธโอวาท ฝูงนักปราชญ์เอิ้นผู้ฟังธรรม รัตนังอุควรคำมาก เหตุยุ่งยากนอนแล้วบ่หนี สวัสดีนอนหลับคนตื่น คันบวชเข้าในศาสนา เป็นบุญญาถมคุณพ่อแม่ พ่อแม่เฒ่าให้เลี้ยงรักษา ยามเพิ่นมรณาทำบุญส่งให้ ลูกจึงได้ซื่อว่าคนดี เอ่อ เอ้อ เออ เอ้อ เอ่อ เออ... อื้อ อือ อือม์

นอนสาเด้อหล่าหลับตาแม้สิกล่อม แม่สิไปเข็นฝ้ายเดือนหงายเว้าผู้บ่าว แม่สิเอาพ่อน้ามาเลี้ยงให้ใหญ่สูง แนวโตเป็นกำพร้าอนาถาบ่มีพ่อ ทุกข์แท้น้อลูกแก้วแนวเจ้าพ่อบ่มี พ่อตายแล้วซิ่นแม่ขาดคาขา พ่อตายแล้วนาก็ขาดเข้าบ่มีเสาสิค้ำขื่อแม่เด้ ความทุกข์มาสู่มื้อลุงป้าบ่ว่าดี ตั้งแต่ก่อนก่อนกี้ตั้งแต่พ่อเจ้ายังมี ไผก็ดีปานหยังหมู่ฝูงลุงป้า อาว์อาพร้อมถนอมดีเกื้อกล่อม พ่อบ่มีเพิ่นบ่เว้าลุงป้าบ่ว่าหลาน

พริกกะอยู่เฮือนเหนือ เกลือกะอยู่เฮือนใต้ หัวสิงไคอยู่บ้านเผิ่น ขึ้นเฮือนลุงเพิ่นก็เว้า ขึ้นเฮือนอาว์เพิ่นก็เว้า ขึ้นเฮือนย่ากะบ่ได้กลัวย่านแต่แก่มกิน นอนสาหล่านอนอู่สายปอ นอนกะทอ ยาฮ้างสงนางบ่มีพ่อ เชือกอู่ขาดฮ้อยต่อบ่ติดกัน แม่นไผน้อสิมาฝั้นเลนปอเป็นเชือกอู่ ลูกแม่เอย นอนสาหล่าหลับตาแม่สิกล่อม นอนอู่ฝ้ายป้ายใส่อู่ไหม นางสายใจนอนสาเจ้าอย่าตื่น ฮอดมื้ออื่นยามเซ้าแม่สิไป แม่สิไปหาไม้หลัวฟืนคั่นมาผ่า เพราะแม่เป็นแม่ฮ้างผัวสิเลี้ยง... แม่นบ่มี ผัวซิซ้อน แม่นบ่มี... เอ้ย.... นอ

เพลงแม่หม้ายกล่อมลูก

โดย นางบุปผา สีตะวัน

เอ่อ... เออ... เออ... นอนสาหล่า หลับตาแม่สิกล่อม นอนตื่นแล้วสิเอาแก้วใส่มือ อือ.. อือม์.. เออ ฮือ อือ... นอนสาหล่า หลับตาแม่สิกล่อม แม่ไปไฮ่สิปิ้งไก่มาหา แม่ไปนาสิปิ้งปลามาป้อน แม่เลี้ยงม่อนให้นอนอู่สายไหม อือ.. อือม์.. เออ ฮือ อือ... นอนสาหล่าหลับตาอย่าฟ้าวตื่น แม่สิขึ้นโคกคอยเก็บผักหวานมาแลกเข้า เอาหน่อไม้แลกเข้าเผิ่น สิหาเงินมาเลี้ยงเจ้า ถนอมไว้ให้ใหญ่สูง อาว์ อา ลุง น้า ป้า เหลียวหาบ่เอิ้นใส่ ย้อนนางทุกข์ยากไฮ้ ลุงป้าเผิ่นกะซัง เสียใจเด้เฮือนกะเพพอลี้อยู่ มีบ่มีเข้าอยู่ท้องสินอนลี้อยู่จั่งใด๋ เหลือใจเด้นอหล้า คำแพงบ่มีพ่อ มีแต่แม่ค้อม่อ ทอนท่อพ่อบ่มี สี่ปีนอหล่าพ่อไปค้าบ่คืนหลัง ไปหวั่งๆ ตายยังบ่ได้ข่าว ถิ้มนางเลี้ยงลูกน้อย ถิ้มนางเลี้ยงลูกน้อย ทอนท่อพ่อบ่มี... นอ

เอ้อ เหอ เออ กะ เหอ เอ้อ เหอ เออ นอนสาหล่า หลับตาแม่สิกล่อม แม่ไปไฮ่กะเห็นไก่เขี่ยยา แม่ไปนากะเห็นกาเขี่ยม้อน ต้อนติแต้นกะนอนอู่ตั๊กแตน ตักแตนโมกะสิโตห้าล้าน ยาดตาปาดกะโตสี่ตำลึง เอ้อ เหอ เออ กะ เหอ เอ้อ เหอ เออ โอนสาลูไขปักตูกะให้อ้ายคำเปะ อ้ายคำเปะกะขี้ม้าแม่หมัน ไปบ่ทันกะมันเตะมันถีบ ขาลีบๆ กะทั้งกีบทั้งเต ขาเป๋ๆ กะเตะลงป่างหง่าง เอ้อ เหอ เออ กะ เหอ เอ้อ เหอ เออ แกนแวนเอยกะเห็นควยเฮาบ่ เห็นละแหม่กะอีตู้ไปก่อน อีด่อนนำหลังกะอีดำนำก้น แขนโค้นไม่ยาง แขนขางไม้บวก ขวกอันนี้กะลีลับลีลับ แมงคับบินกะไจับกกแต้ ตั้งขี้แท้เขาว่าดอกอีลุม จูมจีเขาว่าดอกคัดเค้า นั่งเค้าเม้ากะตาเหลียกหลากลาน เอ้อ เหอ เออ กะ เหอ เอ้อ เหอ เออ

เพลงกล่อมลูกโคราช

โดย นางรำไพ เสริมรำ

เออ... เออ อือม์ แมวขาวเอย ไต่ไม้ราวหางยาวโยนเยิ่น ไต่ไม้เป็นโยนไปโยนมา เออ เอ่อ เออ แม่กาเอย อือม์ แม่กาเหว่า เอาไข่ไปฝากรังเขา แล้วเจ้าก็บินหนีมา เอย... เอย อือม์.... ว่านางแม่พระธรณีเอย... เอย อือม์.... แม่ธรณีเจ้าขา ลูกขอฝากหลานน้อยกลอยตา เอย ให้แม่ช่วยดูแล ด้วยเทอญ เอ่อ เออ...

เพลงกล่อมลูกภาคอีสาน

ไม่ทราบผู้ขับร้องและที่มา อีกสำนวนอัพโหลดโดยคุณ wisanu sagolla

กล่อมลูกภาคอีสาน

เพลงกล่อมลูกอีสาน

โดย : หมอลำวันดี พลทองสถิตย์ (หมอลำอุดมศิลป์)

คลิปเพลงกล่อมลูกนี้ฉบับเดิมเจ้าของลบออกไป จึงนำเอาประวัติหมอลำมาแทน

หมอลำอุดมศิลป์เป็นศิลปินหมอลำ ทำนองขอนแก่น เป็นหมอลำอีกท่วงทำนองหนึ่ง ด้วยวาดลำที่เป็นเอกลักษณ์ ฟังรื่นหู ไม่เยิ่นเย้อ จึงเป็นที่นิยมแพร่หลาย โดยพัฒนามาจากลำพื้น กลอนลำกล่อมลูก มีดังนี้ครับ

เอ่อ เอ้อ เออ เอ่อ เอ้อ เออ...

นอนเด้อหล่าหลับตาแม่สิกล่อม นอนอู่แก้วหลับแล้วแม่สิกวย สวยพอเพลจั่งสิมากินเข้า กินเข้าแล้วจั่งค่อยแอ่วกินนม กินนมไผกะบ่คือนมแม่ นมแปส้ม นมแม่จั่งหวาน กินนมป้า นมอา เพิ่นกะหว่า กินนมแม่จั่งได้แผ่ตู่หลู

นอนสาหล่าหลับตาซ่วยๆ เผิ่นมาขายกล้วยแม่สิซื้อให้กิน เพิ่นมาขายซิ่นแม่สิซื้อให้อยู่ เพิ่นมาขายอู่แม่สิซื้อให้นอน เพิ่นมาขายกลอนแม่สิซื้อให้เล่น

นอนสาหล่าแมวโพงมาแม่สิไล่ เป็ดไก่ฮ้องไผสิป้อนเหงี่ยเกีย แม่ไปไฮ่กะขี่ควยเขาลา แม่ไปนากะขี่ควยเขาตู้ ขาหนึ่งคู้ขาหนึ่งเหยียดซอย ลมวอยวอยกะขี่ควยคอนกล้า

นอนสาหล่าหลับตาแม่สิกล่อม แม่ไปไฮ่สิปิ้งไก่มาหา แม่ไปนาสิปิ้งปลามาต้อน แม่เลี้ยงม้อนอยู่ในป่าสวนมอน เอ่อ เอ้อ เออ เอ่อ เอ้อ เออ... เอ่อ เอ้อ เออ เอ่อ เอ้อ เออ... นอนเอย

ບົດເພງເດັກນ້ອຍ ສປປລາວ

ขอแถมบทเพลงกล่อมลูกจากทางฝั่งเพื่อนบ้าน สาธารณรัฐประชาธิปไตยประชาชนลาว ดังนี้ครับ

เพลงกล่อมลูก บ้างก็เรียก เพลงอื่อ หรือ แม่ฮ้างกล่อมลูก บ้างก็เรียก อ่านหนังสือง้อม ทำนองที่ใช้เป็นทำนองอ่านหนังสือ ที่พระมเหสีของของเจ้ามหาชีวิตองค์สุดท้ายแห่งพระราชอาณาจักรลาวคือ เจ้านางคำผุยสว่างวัฒนา ใช้กล่อมพระนัดดา ต่อมาได้ถ่ายทอดให้ นางบัววัน คำมาลาวง เมื่อครั้งอยู่ประจำพระราชวังเจ้ามหาชีวิต

เพลงอื่อ หรือ แม่ฮ้างกล่อมลูก (อ่านหนังสือง้อม)

สถานที่บันทึกเสียง : โรงแรมพูสี วันที่ 26 สิงหาคม 2542 ดนตรีภาคสนาม ณ สาธารณรัฐประชาธิปไตยประชาชนลาว บันทึกเสียงภาคสนามโดย คณะนักศึกษาปริญญาโทและคณาจารย์วิทยาลัยดุริยางคศิลป์ มหาวิทยาลัยมหิดล

ขับกล่อมลูกลาว เมืองหลวงพะบาง ຂັບຫຼວງພະບາງ Khab Luang Prabang

ขอปิดท้ายด้วยเพลงกล่อมลูกรวมทั้ง 4 ภาคของไทยเรา จัดทำโดย สำนักงานคณะกรรมการวัฒนธรรมแห่งชาติ ครับ

เพลงกล่อมลูก 4 ภาคของไทย

เรื่องของการมีคู่ครองเป็นเรื่องที่สำคัญ เพราะเป็นการเอาคนต่างครอบครัว ต่างนิสัยมาอาศัยอยู่ร่วมกัน ซึ่งต้องมีการปรับตัวเข้าหากันเพื่อสร้างครอบครัวที่มั่นคง ประเพณีโบราณอีสานจึงถือว่า "การเลือกคู่ครอง" เป็นเรื่องสำคัญ ตั้งแต่การเลือกดูดวงชะตาราศีให้สมพงษ์กัน หาเลือกงามยามดีในการแต่งงาน

สมพงษ์นาค

สมพงษ์นาค เป็นวิธีการหนึ่งของการเลือกคู่ครอง ถ้าอยากรู้ว่า ชายหญิงที่ชอบพอกันนี้ชะตาจะสมพงษ์กันหรือไม่ ให้ดูที่สมพงษ์นาค (ดังรูปด้านล่าง) ผู้ชายให้นับปีชวดจากหัวนาคไปหางนาค นับไปจนถึงปีเกิดของตน ถ้าเป็นหญิงให้เริ่มนับปีชวดจากหางนาคไปจนถึงปีเกิดของตน นอกจากนับปีเกิดแล้วยังมีการนับเดือน และวันด้วย โดยการนับเดือนให้นับจากเดือนอ้าย ส่วนวันให้นับวันจากวันอาทิตย์ ใช้วิธีการเดียวกับการนับเดือน (ชายเริ่มจากหัวนาค หญิงเริ่มจากหางนาค) แต่ที่นิยมกันคือการนับปีเกิด ซึ่งจะทำนายผลดังนี้

• ถ้าตก หัวนาคตัวเดียวกัน ท่านว่าดีนักแล
• ถ้าตก หัวนาคทั้งสองคน แต่ต่างตัวกัน ท่านว่า จะอยู่กันไม่ยืด
• ถ้าตก หางนาคตัวเดียวกันทั้งสองคน ท่านว่าดีนักแล
• ถ้าตก หางนาคทั้งสองคน แต่ต่างตัวกัน ท่านว่าจะหย่าร้างกัน
• ถ้าตก กลางตัวนาคทั้งสองคนและตัวเดียวกัน ท่านว่าดี จะมั่งมีศรีสุข
• ถ้าตก กลางตัวนาคทั้งสองคน แต่ต่างตัวกัน ท่านว่าไม่ดี จะตายจากกันตั้งแต่ยังไม่ถึงเวลาอันควร
• ถ้าตก หัวนาคและหางนาคตัวเดียวกัน ท่านว่าดีปานกลาง
• ถ้าตก กลางตัวนาคทั้งสองคน และเป็นศูนย์เดียวกันด้วย ท่านว่าไม่ค่อยดี
• ถ้าตก ที่หัวนาค กลางนาค และหางนาคตัวเดียวกันและเป็นศูนย์เดียวกันด้วย ท่านว่าไม่ดี จะได้รับความลำบาก

สมพงษ์วัน

โบราณประเพณีได้กำหนดวันสมพงษ์เป็นมิตร และเป็นคู่ครองกันไว้ดังนี้

• พุธ ก็หากเข้าฮ่วมห้องจาเจ้าแจ่มพระจันทร์
• พฤหัส บาทไท้เว้าแม่นอาทิตย์
• ศุกร์ เฮียงคารนิมิตร กันจาต้าน
• เสาร์ สถิตย์ใกล้ ราหู เฮียงพ่าน

อธิบายว่า วันพุธคู่กับวันจันทร์ วันพฤหัสบดีคู่กับวันอาทิตย์ วันศุกร์คู่กับวันอังคาร วันเสาร์คู่กับวันราหู (คือวันพุธกลางคืน) ถ้านอกจากคู่นี้ชื่อว่าไม่สมพงษ์

ดูดวงเนื้อคู่ ดวงสมพงศ์นาคคู่ จาก ตำราพรหมชาติ

สมพงษ์ปี

ในตำรา "หนังสือใบลานหมอดูอีสาน" นั้น พบเฉพาะหลักการสมพงษ์ปี และวัน ไม่พบเห็นการจับคู่สมพงษ์เดือน ในตำราการจับคู่สมพงษ์ปีที่จะเป็นมิตรและเป็นคู่ครองที่ดีนั้น มีกำหนดไว้ดังนี้

การแต่งงานจึงควรจับคู่ให้สมพงษ์กัน คือ เทวดาผู้ชายคู่กับเทวดาผู้หญิง ยักษ์ผู้ชายคู่กับยักษ์ผู้หญิง มนุษย์ผู้ชายแต่งกับมนุษย์ผู้หญิง ถ้าจับคู่นอกเหนือจากนี้ถือว่าไม่ดี

อย่างไรก็ตาม หากทั้งสองคนบ่าวสาวมีความรักใคร่ ใจบริสุทธิ์ใสซื่อต่อกัน ก็ไม่ต้องใส่ใจต่อการสมพงษ์ แต่ให้มุ่งมั่นทำความดีปฏิบัติตามฆราวาสธรรมอย่างเคร่งครัด มีจิตใจเป็นพระ สงบเย็น มีขันติธรรม ให้อภัยแก่กัน ครอบครัวก็จะร่มเย็นเป็นสุข มั่นคงยั่งยืนตลอดไป โดยไม่ต้องไปสนใจว่าคู่เราจะเป็นเทวดา ยักษ์ มนุษย์ชายหรือหญิง แต่อย่างใด

สีประจำวัน

"สีประจำวัน" ที่สมพงษ์กับคนเกิดวันต่างๆ ซึ่งสามารถสร้างความพึงพอใจแก่คนที่เราคบหา หากเลือกของขวัญของฝากให้ตรงกับสีประจำวันของผู้ที่เราคบหา ก็จะได้รับความรัก ความเมตตาจากผู้นั้น หากเราแต่งตัวให้มีสีตรงกับสีประจำวันของเรา ก็อาจจะได้รับผลดีเช่นกัน สีที่ต้องโฉลกหรือเป็นศิริมงคลประจำวัน ดังนี้

การหาฤกษ์แต่งงาน

นอกจากเรื่องของดวงสมพงษ์และสีแล้ว เมื่อตกลงปลงใจจะร่วมชีวิตใหม่ร่วมกันแล้ว ก็ต้องหาฤกษ์งามยามดีในการประกอบพิธีกรรมแต่งงาน ควรเลือกฤกษ์ยามตามแนวปฏิบ้ติดังนี้

• เดือนที่นิยมในการจัดงานวิวาห์ นิยมเป็นเดือนคู่ ได้แก่ เดือนยี่ (เดือนสอง) เดือนสี่ เดือนหก เดือนสิบ และเดือนสิบสอง ส่วนเดือนคี่ จะเป็น เดือนเก้า (แต่ชาวอีสานจะไม่นิยมกัน เพราะถือว่าอยู่ในช่วงกลางพรรษา)
• วันแต่งงาน จะเลือกเอาวันข้างขึ้นหรือข้างแรมที่เป็น "วันหัวเฮียง(เคียง)หมอน" เป็นวันศิริมงคล (ไม่คำนึงถึงวันที่และวันในสัปดาห์ อย่าง จันทร์ อังคาร พุธ ฯลฯ)
• วันหัวเฮียงหมอน เป็นวันเหมาะแก่การจัดงานแต่งงาน ยกเว้นวันจม แต่จะถูกวันฟูหรือไม่ก็ไม่เป็นไร วันหัวเฮียงหมอนประกอบด้วย
  - ข้างขึ้น ได้แก่ ขึ้น 6 - 7 - 10 - 11 -12 - 13 ค่ำ
  - ข้างแรม ได้แก่ แรม 3 - 7 - 9 - 13 ค่ำ
• วันที่ห้ามแต่งงาน มีดังนี้
  - ข้างขึ้น เช่น ขึ้น 1 - 2 - 3 - 4 - 5 - 8 - 9 - 14 - 15 ค่ำ
  - ข้างแรม เช่น แรม 1 - 2 - 4 - 5 - 6 - 8 - 10 - 12 - 14 - 15 ค่ำ

อ่านมาถึงตรงนี้ บางท่านอาจจะวิตกกังวล เพราะตรวจสอบดูแล้วพบว่า ตนได้จัดการงานแต่งงานไปในวัน หรือฤกษ์ต้องห้ามข้างต้น โบราณท่านว่าแก้ไขได้ ด้วยการไหว้พระสวดมนต์ทุกเช้าเย็น หม้่นตักบาตรทำบุญ อุทิศส่วนกุศลให้แก่เจ้ากรรมนายเวร จะพ้นทุกข์ มีสุขทุกคืนวันแล...

การเลือกคู่ดูอย่างไร?

ศึกษาเรื่อง ดวง โหราศาสตร์ กันแล้ว ก็มาดูรายละเอียดในทัศนะของหมอ (จิตวิทยา) ปัจจุบันกันบ้าง โดยทั่วไปทั้งชายแลหญิงมักจะมีความคิดในเรื่องการมีคู่ครองเมื่อถึงวัยอันควร แต่มักจะมีคำถามว่า "ควรจะเลือกคู่ครองอย่างไรจึงจะถูกใจ" ซึ่งไม่มีคำตอบที่เฉพาะเจาะจงและตายตัว แต่ก่อนที่จะกล่าวถึงวิธีการเลือกคู่ครองเราควรที่จะทราบเกี่ยวกับความจริง 7 ข้อ ดังนี้

• คู่ครองของเราก็เป็นคนธรรมดา ซึ่งอาจจะมีบางอย่างเปลี่ยนแปลงไปได้ เช่น ขี้บ่น เจ้าระเบียบ ไม่พูดจาหวานเหมือนดังเคย ฯลฯ ดังนั้นจึงควรสังเกต และทำความเข้าใจกับการเปลี่ยนแปลงนั้นๆ
• คู่ครองของเราก็มีความเป็นตัวของตัวเอง ซึ่งบางเรื่องอาจจะมีถูกใจเรา แต่นั้นก็คือ ตัวของเขา ซึ่งถ้าคุณรักเขาคิดที่จะอยู่ร่วมกับเขาอย่างมีความสุขก็คงจะต้องยอมรับและปรับตัวเข้าหากัน
• ทุกคนก็คงอยากให้คู่ครองของเรารักเราคนเดียว แต่ในความเป็นจริงก็พบว่า มีปัญหาเรื่องของเมียน้อยหรือเรื่องชู้สาวอยู่เสมอ ซึ่งข้อนี้ก็คงจะต้องทำใจถ้าเหตุการณ์นั้นเกิดกับเราขึ้นมาจริงๆ
• เรื่องของเศรษฐฐานะก็มีความสำคัญเช่นกัน โดยมีส่วนช่วยให้ชีวิตครอบครัวมีความสุข ตามสมควร ซึ่งถ้าทั้งคุณและคู่ครองของคุณเป็นคนขยันสร้างฐานะก็คงไม่ต้องกลัวว่าชีวิตจะลำบาก
• ในอนาคตถ้าคุณมีลูกก็คงหวังว่าน่าจะเป็นที่พึ่งในอนาคตได้ ซึ่งถ้าคุณเลี้ยงดูให้ความรักและการศึกษาแก่เขา เขาก็คงจะเป็นคนดีและอาจจะเป็นที่พึ่งของคุณได้อย่างที่หวังไว้
• การมีคู่ครองถ้าไม่ได้เกิดจากความรัก หรือความพอใจของคุณเอง เช่น บางคนแต่งงาน เพื่อให้พ่อแม่สบายใจ ก็คงจะต้องเตรียมใจว่าอาจจะเป็นปัญหาในอนาคตได้
• คงเป็นความคิดที่ไม่ถูกต้องที่จะแต่งงานเพื่อเป็นการหนีปัญหาบางอย่าง เช่น มีปัญหาพ่อแม่ อยากเป็นอิสระเพราะนอกจากไม่เป็นการแก้ปัญหาและก็อาจจะเกิดปัญหาอื่นได้อีกในอนาคตอันใกล้

ที่กล่าวมาแล้วเป็นเพียงความจริงบางส่วนของการมีชีวิตคู่ ซึ่งนอกเหนือไปจากความสุขและความอบอุ่นในชีวิตของการมีคู่ครอง ดังนั้น ถ้าคุณคิดที่จะเลือกใครสักคนมาเป็นคู่ครอง ก็คงต้องพิจารณาว่าคุณยอมรับความจริงเหล่านี้มากน้อยแค่ไหน ซึ่งไม่ใช่ทุกคนที่จะเหมาะแก่การแต่งงานหรือเป็นพ่อแม่แต่ก็สามารถที่จะมีชีวิตที่ดีตามปกติได้เช่นกัน

สำหรับท่านที่คิดว่า พร้อม (หรือยังไม่พร้อม แต่สนใจ) ลองมาดูว่าหลักเกณฑ์ทั่วไป ที่มักจะใช้ในการเลือกคู่มีอะไรบ้าง

• ควรจะเป็นคนที่คุณรู้สึกพอใจในตัวเขาในหลายๆ ด้าน เช่น รูปร่างหน้าตา นิสัยใจคอ ท่าทาง การใช้คำพูด ฯลฯ บางคนอาจเรียกว่า ถูกชะตาก็ได้ ซึ่งคนอื่นอาจจะไม่เห็นข้อดีของเขาอย่างที่คุณเห็นก็ได้
• มีทัศนคติตรงกัน หรือพูดกันรู้เรื่อง คือไวต่อความต้องการของอีกฝ่ายพอสมควร ซึ่งฝึกได้ถ้าคุณเอาใจใส่ สนใจคู่ของคุณมากๆ
• มีความรู้สึกชื่นชมยกย่องซึ่งกันและกันแม้ว่าจะทำงานคนละด้านหรือมีการศึกษาที่แตกต่างกัน
• มีเหตุผล พูดจาปรึกษาหารือกันได้ ไม่ใช้แต่อารมณ์อย่างเดียว
• ขยัน สำคัญมากเพราะมีส่วนช่วยสร้างความมั่นคงให้กับชีวิตคู่และอนาคตข้างหน้า
• ปรารถนาดีต่อกัน หรือจริงใจต่อกัน ข้อนี้ต้องดูกันนานว่าไม่ได้แสแสร้งหรือหวังผลประโยชน์
• อายุก็มีความสำคัญ เพราะจะทำให้มีประสบการณ์ชีวิตมากขึ้น มีความอดทน และมีความพร้อมมากขึ้น
• มีสุขภาพกายที่ดี หมายถึงแข็งแรงและมีสุขภาพอนามัยที่ดี
• มีสุขภาพจิตดี ปรับตัวเข้ากับคนและสิ่งแวดล้อมได้ ไม่มองโลกในแง่ร้ายมากเกินไป และถ้ามีปัญหาทางสุขภาพจิต เช่นกังวลมากๆ เป็นโรคจิต ซึมเศร้า ก็คงต้องได้รับการบำบัดก่อน
• ควรมีพื้นฐานทางเศรษฐฐานะพอที่จะพึ่งตนเองได้ เพื่อที่จะได้ไม่เกิดปัญหากับชีวิตคู่ ในอนาคต
• ความรัก ข้อนี้คงจะรู้กันได้ถ้าพบคนที่คุณถูกใจ

ทั้งหมดเป็นเพียงหลักเกณฑ์ทั่วไป ซึ่งก็ไม่จำเป็นจะต้องมีทุกข้อ คิดว่ามีข้อที่สำคัญหลายๆ ข้อ น่าจะได้คนที่ดีเพียงพอที่จะเป็นคู่ครองของเราได้ แล้วอย่าลืมปรับปรุงตัวเองให้เป็นคนที่ดีและมีค่าในตัวเอง เพื่อที่ว่าคุณจะได้เป็นคนที่มีค่าอีกคนหนึ่งในสังคม

ที่มา : ภาควิชาจิตเวชศาสตร์ คณะแพทยศาสตร์โรงพยาบาลรามาธิบดี  มหาวิทยาลัยมหิดล 

เรื่องที่เกี่ยวข้อง : การเลือกคู่ครอง | การแต่งงานแบบอีสาน | แซนการ์ แต่งงานอีสานใต้ | ซัตเต แต่งงานชาวกุย

หนุ่ม-สาวชาวอีสาน เมื่อได้แต่งงานกันแล้ว ตามปกติฝ่ายชายจะต้องไปอยู่บ้านพ่อตา-แม่ยาย ต่อเมื่อมีลูกแล้วจึงขยับขยายไปอยู่ที่ใหม่เรียกว่า "การออกเฮือน" แล้วไปหักล้างถางพงหาที่ทำนา (หากพ่อตา-แม่ยายไม่มีทรัพย์ไว้ให้)  ดังนั้น ที่นาของคนชั้นลูกชั้นหลานจึงมักไกลออกจากหมู่บ้านไปทุกที และเมื่อบริเวณที่เหมาะสมจะทำนาหมดไป เพราะพื้นที่ราบที่มีแหล่งน้ำจำกัด คนอีสานชั้นลูกหลานก็มักจะชักชวนกันไปตั้งบ้านขึ้นใหม่อีก หรือถ้าที่ราบในการทำนาบริเวณใดกว้างไกลเดินทางไปมาลำบาก ก็จะชักชวนกันไปตั้งหมู่บ้านขึ้นใหม่ใกล้เคียงกับที่นาของตน ทำให้เกิดการขยายตัวกลายเป็นหมู่บ้านใหม่ขึ้น

ในการตั้งถิ่นฐานบ้านเรือนของคนอีสาน มักเลือกทำเลที่เอื้อต่อการยังชีพ ซึ่งมีองค์ประกอบทั่วไปดังนี้

1. แหล่งน้ำ นับเป็นสิ่งสำคัญอันดับแรก อาจเป็นหนองน้ำใหญ่หรือห้วย หรือ ลำน้ำที่แยกสาขามาจากแม่น้ำใหญ่ ที่มีน้ำเฉพาะฤดูฝนส่วนมากเป็นที่ราบลุ่มสามารถทำนาเลี้ยงสัตว์ ได้ในบางฤดูเท่านั้น ชื่อหมู่บ้านมักขึ้นต้นด้วยคำว่า "เลิง วัง ห้วย กุด หนอง และท่า" เช่น เลิงนกทา วังสามหม้อ ห้วยยาง กุดนาคำ หนองบัวแดง ฯลฯ
2. บริเวณที่ดอน เป็นโคกหรือที่สูงน้ำท่วมไม่ถึง สามารถทำไร่และมีทุ่งหญ้าเลี้ยงสัตว์ มีทั้งที่ดอนริมแม่น้ำและที่ดอนตามป่าริมเขา แต่มีน้ำซับไหลมาบรรจบเป็นหนองน้ำ ชื่อหมู่บ้านมักขึ้นต้นด้วนคำว่า "โคก ดอน โพน และโนน" เช่น โคกสมบูรณ์ ดอนสวรรค์ โพนยางคำ ฯลฯ
3. บริเวณป่าดง เป็นทำเลที่ใช้ปลูกพืชไร่และสามารถหาของป่าได้สะดวก มีลำธารไหลผ่าน เมื่ออพยพมาอยู่กันมากเข้าก็กลายเป็นหมู่บ้านและมักเรียกชื่อหมู่บ้านขึ้นต้นด้วยคำว่า "ดง ป่า และเหล่า" เช่น โคกศาลา ป่าต้นเปือย เหล่าอุดม ฯลฯ
4. บริเวณที่ราบลุ่ม เป็นพื้นที่เหมาะในการทำนาข้าว และทุ่งหญ้าเลี้ยงสัตว์ในหน้าแล้ง ตัวหมู่บ้านจะตั้งอยู่บริเวณขอบหรือแนวของที่ราบติดกับชายป่า แต่น้ำท่วมไม่ถึงในหน้าฝน บางพื้นที่เป็นที่ราบลุ่มมีน้ำขังตลอดปี เรียกว่า "ป่าบุ่ง ป่าทาม" เป็นต้น
5. บริเวณป่าละเมาะ มักเป็นที่สาธารณะ สามารถใช้เลี้ยงสัตว์และหาของป่าเป็นอาหารได้ ตลอดจนมีสัตว์เล็กสัตว์น้อยที่นำมาเป็นอาหารยังชีพ รวมทั้งสมุนไพรใช้รักษาโรค และเป็นสถานที่ยกเว้นไว้เป็น ดอนปู่ตา ตามคติความเชื่อของวัฒนธรรมกลุ่มไต-ลาว

สิ่งที่ต้องต้องพิจารณาสถานที่อันดับแรก ก่อนที่จะสร้างบ้านเรือนนั้น โดยปกติจะต้องเลือกเอาสถานที่มีความปลอดโปร่ง ไม่มีหลุมบ่อ ไม่มีจอมปลวก ไม่มีหลุมผี ไม่มีตอไม้ใหญ่ และต้องดูความสูงต่ำ ลาดเอียงของพื้นดินว่า ลาดเอียงไปทางทิศใด และจะเป็นมงคลหรือไม่ ดังนี้

• พื้นดินใด สูงหนใต้ ต่ำทางเหนือ เรียกว่า "ไชยะเต ดีหลี"
• พื้นดินใด สูงหนตะวันตก ต่ำทางตะวันออก เรียกว่า "ยสะศรี-ดีหลี"
• พื้นดินใด สูงทางอีสาน ต่ำทางหรดี เรียกว่า "ไม่ดี"
• พื้นดินใด สูงทางอาคเนย์ ต่ำทางพายัพ เรียกว่า "เตโซ" เฮือนนั้นมิดี เป็น ไข้ พยาธิฮ้อนใจ

เมื่อเลือกได้พื้นที่ปลูกเรือนแล้ว จะมีการเสี่ยงทายพื้นที่นั้นอีกครั้งหนึ่ง โดยจัดข้าว 3 กระทง คือ ข้าวเหนียว 1 กระทง, ข้าวเหนียวดำ 1 กระทง และข้าวเหนียวแดง 1 กระทง นำไปวางไว้ตรงหลักกลางที่ดินเพื่อให้กากิน ถ้ากากินข้าวดำ ท่านว่าอย่าอยู่เพราะที่นั้นไม่ดี ถ้ากากินข้าวแดง ท่านว่าไม่ดียิ่งเป็นอัปมงคลมาก ถ้ากากินข้าวขาว ท่านว่าดีหลี จะอยู่เย็นเป็นสุข ให้รีบเฮ็ดเรือนสมสร้างให้เสร็จเร็วไว

การเลือกพื้นที่ที่จะปลูกเรือนอีกวิธีหนึ่งคือ การชิมรสของดินโดยขุดหลุมลึกราวศอกเศษๆ เอาใบตองปูไว้ก้นหลุม แล้วหาหญ้าคาสดมาวางไว้บนใบตอง ทิ้งไว้ค้างคืนจะได้ไอดินเป็นเหงื่อจับอยู่หน้าใบตอง จากนั้นให้ชิมเหงื่อที่จับบนใบตอง หากมีรสหวาน เป็นดินที่พออยู่ได้ มีรสจืด เป็นดินที่เป็นมงคล จะอยู่เย็นเป็นสุข มีรสเค็ม เป็นอัปมงคล ใครอยู่มักไม่ยั่งยืน มีรสเปรี้ยว พออยู่ได้แต่ไม่ใคร่ดีนัก จะมีทุกข์เพราะเจ็บไข้อยู่เสมอ

นอกจากนี้ ยังมีความเชื่อเรื่องกลิ่นของดินอีกด้วย โดยการขุดดินลึกราว 1 ศอก เอาดินขึ้นมาดมกลิ่นว่าเป็นอย่างไร ซึ่งเชื่อกันว่า ถ้าดินมีกลิ่นหอม ถือว่าดินนั้นอุดมดี เป็นมงคลอยู่เย็นเป็นสุข แต่ถ้าดินมีกลิ่นเย็น กลิ่นเหม็น กลิ่นคาว ถือว่าดินนั้นไม่ดี ใครปลูกสร้างบ้านอยู่เป็นอัปมงคล

การดูพื้นที่ก่อนการสร้างเรือน ชาวอีสานแต่โบราณถือกันมาก แต่ในปัจจุบันได้ปรับเปลี่ยนให้สอดคล้องกับวิถีชีวิต โดยยังใช้คติเดิมแต่มีการเลี่ยงหรือแก้เคล็ด เช่น การชิมดิน หากเป็นรสเค็มหรือเปรี้ยว ก็แก้เคล็ดโดยการบอกว่าจืด ส่วนการดมกลิ่นดิน หากมีกลิ่นเหม็นคาวก็จะบอกเอาเคล็ดว่าหอม เป็นต้น

ปัจจัย 4 ที่สำคัญของมนุษย์ย่อมมี ที่อยู่อาศัย หรือ บ้าน เฮือน เป็นองค์ประกอบที่สำคัญ ไม่ว่าเราจะไปทำมาค้าขาย ทำกิจการงานที่ใดก็ตาม เมื่อเสร็จกิจการงานแล้วก็จะกลับมายังบ้านพักอาศัยเสมอ เพราะบ้านเป็นที่ที่เราภาคภูมิใจ เป็นสิ่งที่รักและหวงแหน ความอบอุ่นเกิดภายในบ้าน นอนหลับสบายใจไร้ความกลัว และความหวาดระแวง แต่ถ้าปลูกบ้านไม่ถูกโฉลกกับเจ้าของ ความทุกข์ความเดือดร้อนก็จะเกิดขึ้นกับเรา ดังนั้น จึงควรเลือกวัน เวลา เดือน ปี โสกหรือโฉลก และวิธีปลูกบ้าน ให้ถูกต้องตามขนบธรรมเนียมโบราณณ

1. ปลูกเฮือนวันใดดี?
   • วันอาทิตย์ ท่านห้ามปลูกความอุบาทว์จัญไรจะเกิด
   • วันจันทร์ ท่านว่าปลูกได้จะมีลาภ ผ้าผ่อนท่อนสะไบบังเกิดแก่เจ้าของบ้าน
   • วันอังคาร ท่านห้ามปลูก จะเกิดอันตรายจากไฟ
   • วันพุธ ท่านว่าดี มีลาภเป็นของขาวเหลือง
   • วันพฤหัสบดี ท่านว่าดี จงปลูกเถิดจะได้ลาภและความสุขพูนทวี
   • วันศุกร์ ท่านว่า ห้ามปลูกจะมีทุกข์และสุขเท่ากันแล
   • วันเสาร์ ท่านห้ามปลูกเด็ดขาด จะเกิดถ้อยความมีคนเบียดเบียน และจะมีเรื่องเดือดร้อนใจ

2. ปลูกเฮือนเดือนใดดี?
   • เดือนอ้าย (เดือน 1) ท่านว่า จะทำมาค้าขึ้น จะได้เป็นเศรษฐี เพราะกิจการค้านั้น
   • เดือนยี่ (เดือน 2) ท่านว่าดี มีศิริในการป้องกันศัตรูทั้งมวล
   • เดือนสาม ท่านห้ามปลูก จะมีภัย ศัตรูเบียนเบียด
   • เดือนสี่ ท่านว่า ปลูกดีจะมีลาภ จะมีความสุขกายสบายใจ
   • เดือนห้า ท่านว่าจะเกิดทุกข์ร้อนไม่สบายใจ
   • เดือนหก ท่านว่าประเสริฐ จะส่งผลให้เงินทองไหลมาเทมา
   • เดือนเจ็ด ท่านห้ามปลูก จะเป็นอันตรายแก่ทรัพย์ที่หาไว้ได้แล้ว จักถูกโจรลัก หรือไฟไหม้
   • เดือนแปด ท่านห้ามปลูกเฮือนในเดือนนี้ เงินทองข้าวของที่เก็บไว้ จะมิอยู่คงที่แล
   • เดือนเก้า ท่านให้เร่งปลูกเฮือน ถ้ารับราชการจะได้รับการปูนบำเหน็จแล ถ้ามิได้รับราชการก็จะเจริญในการประกอบอาชีพแล
   • เดือนสิบ ท่านห้ามปลูก จะได้รับอันตรายจากโทษทัณฑ์ อาญาแผ่นดิน และการเจ็บไข้ได้ป่วย
   • เดือนสิบเอ็ด ท่านห้ามปลูกจะถุกคนหลอกลวงเอาของ และสิ่งที่ห่วงแหน
   • เดือนสิบสอง ท่านว่าควรเร่งปลูก จะได้เงินทองข้าวของ ช้างม้า ข้าทาสผู้ซื่อสัตย์แล
      
3. ปลูกเฮือนปีใดดี?
   • ปีชวด ให้เอากิ่งไม้คูณหรือไม้ราชพฤกษ์ มัดเสาแล้วจึงยกเสาลงหลุม เป็นมงคลแล
   • ปีฉลู ให้เอาผ้าขาวม้าห่อกล้วยพันปลายเสา เอากิ่งตูม 3 กิ่ง มามัด จึงยกเสาลงหลุมดีนักแล
   • ปีขาล ให้เอาข้าวใส่กระทง 3 อันมาวางบนเสา แล้วเอาน้ำมารด 3 ขัน จึงยกเสาลงหลุมดีนักแล
   • ปีเถาะ ให้เอาใบตะเคียน ใบหูดหอม และต้นกล้วย มัดปลายเสา แล้วจึงยกเสาลงหลุมดีนักแล
   • ปีมะโรง ให้เอาผ้าห่อใบหูดหอม และกำยานพันปลายเสา แล้วยกเสาลงหลุมดีนักแล
   • ปีมะเส็ง ให้เอาใบทอง 2 กิ่ง ผูกปลายเสา เอาข้าวสุกใส่กระทง 3 กระทง ธูป 3 คู่ เทียน 3 คู่ บูชา แล้วจึงยกเสาลงหลุมดีนักแล
   • ปีมะเมีย ให้เอาใบขี้เหล็ก 3 กิ่งกวาดตั้งแต่ปลายเสาลงมาถึงต้นเสา 3 ที แล้วเอาน้ำรดปลายเสา 3 ขัน รอจังหวะถ้าได้ยินไก่ขัน จึงยกเสาลงหลุมมีโชคชัยแล (ถ้าไม่มีไก่ขันให้ขันสมมุติเอา)
   • ปีมะแม ให้เอาใบเงิน 3 ใบ ใบหมากตัวผู้และหมากตัวเมียอย่างละ 3 ใบ กล้วยสุก 3 หน่วย อ้อย 3 ข้อ ใส่ในหลุม แล้วจึงยกเสาลงหลุมดีนักแล
   • ปีวอก หรือปีระกา ให้เอาเทียน 3 เล่ม ไปผูกต้นเสาทางหัวนอน ต้นไหนก็ได้ จึงยกเสาลงหลุมดีนักแล
   • ปีจอ หรือ ปีกุน ให้เอาข้าวตอกแตก 5 ดอก ใบบัวบก 5 ใบ รองตรงหัวเสาในหลุมก่อน จึงยกเสาลงหลุมดีนักแล
      
4. วิธีขุดเสาเฮือน โบราณาจารย์ท่านว่า บ้านต้องปลูกใส่บนดิน ในดินมีทั้งแม่ธรณีและพญานาค (นาคดิน) เป็นอารักษ์ เพื่อให้เกิดความเป็นศิริมงคล ท่านว่า ควรย้ายแม่ธรณีและทำให้ถูกต้องตามโครงการนาคดิน กล่าวคือ นาคดิน นี้เราจะต้องรู้จักว่า หัวนาค หางนาค หลังนาค และท้องนาค อยู่ทางทิศไหนในแต่ละเดือนที่เราจะปลูกบ้านก่อนเพื่อปฏิบัติได้ถูกต้อง มิฉะนั้นจะถูกพิษนาค ทำให้เราเจ้าของบ้านต้องเดือดร้อน เจ็บป่วยออดๆ แอดๆ ควรปฏิบัติดังนี้
   • การย้ายแม่ธรณี
           ก่อนจะมีการขุดดินปลูกบ้าน โบราณท่านว่า ให้ย้ายแม่ธรณี และสิ่งของที่เป็นอาถรรพ์ทั้งหลายออกไปก่อน บ้านจึงจะเป็นบ้านอยู่สุข วิธีย้ายให้เอาเทียนเหลือง 1 คู่ ดอกไม้ขาว 1 คู่ แต่งใส่ขัน แล้วเอาผ้าขาวพาดบ่า (ห่มเฉลียงบ่า) เดินไปตรงกลางลานดินที่จะปลูกบ้าน แล้วกล่าวคำอัญเชิญว่า
          

     อุกาสะ ผู้ข้าขออัญเชิญแม่ธรณีเจ้าได้ออกจาก (หยับย้ายออกจาก) ที่ปลูกบ้าน เพราะที่ปลูกบ้านลูกหลานย่อมทิ้งสิ่งสกปรก ขอย้ายแม่ออกไปอยู่ข้างบ้าน แล้วขอให้แม่คุ้มครองปกป้องรักษาบ้าน และลูกหลานในบ้านให้อยู่เย็นเป็นสุข ขอให้แม่นำสิ่งที่ไม่ดีทั้งหลาย หมายมีกระดูกเป็นต้น ขอให้แม่โยนทิ้งไปให้ไกล เอาเหลือไว้แต่สิ่งอันเป็นมงคลแก่ข้าเทอญฯ "

     
           แล้วนำเอาธูปเทียนนั่นทิ้งวางไว้ทางทิศตะวันตกของที่ปลูกบ้าน ส่วนผู้จะประกอบพิธีนี้จะให้คนแก่ที่มีศีลธรรม (ผู้ชาย) หรือจะเอาผู้ชายเจ้าของบ้านนั้นก็ได้
   • การหลีกพิษนาค ในเดือนที่เราเห็นว่าปลูกบ้านดี เช่น เดือนอ้าย เดือนยี่ เดือนสี่ เดือนหก เดือนเก้า และเดือนสิบสอง ควรจะรู้ว่าเดือนเหล่านี้ ส่วนของนาคส่วนใดอยู่ทิศใด เวลาขุดดินการโกยดิน และการวางเสาแอกเสาขวัญ จะวางได้ถูกทิศทาง จะได้ไม่รับอันตรายจากพิษนาค โบราณท่านว่าดังนี้
     • เดือนอ้ายและเดือนยี่ หัวนาคอยู่ทางทักษิณ (ทิศใต้) หางนาคอยู่ทางทิศอุดร (เหนือ) ท้องนาคอยู่ทางทิศปัจจิม (ตะวันตก) หลังนาคอยู่ทางทิศบูรพา (ตะวันออก) เวลาเข้าไปขุดดิน ให้เข้าไปในทางทิศท้องนาค โกยดินก็โกยไปทางทิศท้องนาคเช่นกัน คือทิศตะวันตก
     • เดือนสี่และเดือนหก หัวนาคอยู่ทางทิศปัจจิม หางนาคอยู่ทางทิศบูรพา หลังนาคอยู่ทางทิศอุดร ท้องนาคอยู่ทางทิศทักษิณ เมื่อเข้าไปขุดดินให้เข้าไปทางทิศท้องนาค โกยดินไปทางทิศอาคะเนย์ (ตะวันออกเฉียงใต้) เมื่อเอาเสาไปวางก็หันปลายเสาไปทางทิศอาคะเนย์
     • เดือนเก้า หัวนาคอยู่ทางทิศบูรพา หางนาคอยู่ทางทิศปัจจิม หลังนาคอยู่ทางทิศทักษิณ ท้องนาคอยู่ทางทิศอุดร การเข้าไปขุดเสาให้เข้าไปทางทิศเหนือ แต่การโกยดินและการหันปลายเสาเมื่อเอาไปวางปากหลุม ให้โกยและหันไปในทิศอิสาณ (ตะวันออกเฉียงเหนือ)
     • เดือนสิบสอง หัวนาคอยู่ทิศอุดร หางนาคอยู่ทางทิศทักษิณ หลังนาคอยู่ทิศบูรพา ท้องนาคอยู่ทางทิศปัจจิม ให้เข้าไปขุดเสาในทิศตะวันตก โกยดินไปทิศพายัพ (ตะวันตกเฉียงเหนือ) การเอาเสาไปวางก็ให้หันปลายเสาไปทางทิศตะวันตกเฉียงเหนือ เป็นศิริมงคลนักแล
   • วิธีบูชานาค เพื่อเป็นสิริมงคลต่อบ้าน โบราณท่านให้ทำเครื่องเซ่นไหว้พญานาค ซึ่งประกอบด้วยธูปเทียน และเครื่องบวดต่างๆ วิธีการทำมีดังนี้
     • ให้เอาโต๊ะไปตั้งวางไว้ทิศหัวนาคอยู่ แล้วเอาของหวานใส่ เช่น บวดฟักทอง ใส่ถ้วยวางไว้ในถาด เอาดอกไม้ 5 คู่ เทียน 5 คู่ ธูป 5 คู่ ใส่ในถาดวางไว้บนโต๊ะ
     • ให้ทำธงใส่หลักไปปักข้างโต๊ะเครื่องเซ่นไหว้ทั้ง 2 ข้าง สำหรับผ้าทำธงให้ใช้สีตามเดือน ดังนี้
       

       เดือน	สีธง	เดือน	สีธง
       เดือนอ้าย	สีขาว	เดือนยี่	สีขาว
       เดือนสี่	สีเหลือง	เดือนหก	สีเหลือง
       เดือนเก้า	สีดำหรือสีนิล (เขียวแก่)	เดือนสิบสอง	สีแดง

     • กล่าวคำบูชา 1 จบ ว่า "อะยัง มะหานาโค อิทธิมันโต ชุติมันโต อิมินา สักกาเรนะ มะหานาคัง ปูเชมิ"

วิธีขุดเสา เมื่อเราทำเครื่องบูชาเสร็จแล้ว ให้ลงมือขุดหลุมเสาแฮก คนที่ถือเคร่งจริงๆ เวลาขุดหลุมเสาแฮกนั้น เขาจะเอาไม้คูณ หรือไม้ยอทำด้ามเสียมก่อน คนขุดก็จะตั้งชื่อให้ว่า "ท้าวเงิน ท้าวคำ ท้าวแก้ว ท้าวค้ำ ท้าวคูณ" ชื่อใดชื่อหนึ่งตามความเหมาะสม ให้เป็นผู้ขุดเสาแฮก แต่ถ้าจะตั้งชื่อคนขุดทั้ง 8 หลุม (เรือน 3 ห้องสมัยโบราณมีเสา 8 ต้นต่อเกย หรือเฉลียงอีก 4 ต้น จึงรวมเป็น 12 ต้น เกยไม่นับเป็นเรือน) ก็ให้ตั้งเพิ่มอีก 3 ชื่อ คือ ท้าวสุข ท้าวดี ท้าวมี แล้วให้ขุดเสาคนละเสา

สำหรับเสียมขุด นอกจากเสาแฮกแล้วจะเอาด้ามอะไรก็ได้ เฉพาะเสาเอกหรือเสาแฮก ให้ใช้เสียมไม้คูณ หรือไม้ยอ โดยให้ท้าวเงินเป็นคนขุด ในเวลาขุดหลุมเสาย่อมจะพบสิ่งที่เป็นมงคลและไม่เป็นมงคล ดังนั้นเมื่อพบแล้วให้แก้นิมิตแก้อาถรรพ์ ดังนี้

1. ถ้าขุดไปพบกระดูก ท่านให้เอาน้ำสะอาดสรงแก้วแหวนเงินทอง มารดลงในหลุมเป็นศิริมงคลแล
2. เมื่อขุดลงไปพบขนสัตว์หรือเชือก ให้ไปขอน้ำมนต์จากพระมารดหลุม เป็นศิริมงคลแล
3. ถ้าขุดลงไปพบไม้ทราง ให้นิมนต์พระมาเจริญพระพุทธมนต์ แล้วเอาน้ำพระพุทธมนต์รดลงในหลุม เป็นศิริมงคลแล
4. ถ้าขุดลงไปพบอิฐ หรือดินเหมือนขี้หนู ท่านให้เอาน้ำผึ้งแท้รดลงในหลุม เป็นศิริมงคลแล
5. ถ้าของไม่ดีนอกจากนี้ ท่านให้เอาน้ำสรงพระพุทธรูปใส่ขันไว้ เอาดอกบัวหลวง และหญาแพรก ใส่ลงในหลุม แล้วเอาน้ำสรงพระพุทธรูปรดลงในหลุม เป็นศิริมงคลแล
6. ก่อนเอาเสาแฮก (เสาเอก) ทางหัวนอนลงหลุม ให้เขียนกลใส่หลุมว่า "ปู่ก่อสร้างเป็นอาชญ์เฮือนหิน เงินคำมีหมื่นกือกองล้น" ต้นเสาขวัญทางตีนนอน (เสาขวัญ) ให้เขียนกลใส่ในหลุม ก่อนเอาเสาลงหลุมดังนี้ ."หลานก่อสร้างเป็นอาชญ์เฮือนหิน เงินคำมีหมื่นกือกองล้น" เขียนแล้วเอาลงใส่ในหลุมดังกล่าว

ลักษณะที่ดินที่ไม่ควรปลูกเฮือน

1. พื้นดินรูปสี่เหลี่ยมผืนผ้า ท่านว่าไม่ควรปลูกบ้านเพราะเข้าลักษณะโลงผี จะทำให้เจ็บไข้ได้ป่วย ควรแยกที่ดินนั้นเป็นสวนไม้ดอก ไม้ผล ด้วยการกั้นรั้วแบ่งเป็นสัดส่วนให้ที่ดินเปลี่ยนรูปร่าง ไปเสียส่วนหนึ่งก่อน แล้วจึงปลูกท่านว่าจะเป็นมงคลแล
2. ที่ดินรีแหลมยาวรูปธง ท่านว่าไม่ควรปลูกบ้าน ถ้าจะปลูกควรแก้เคล็ดดังข้อ 1 เสียก่อน จึงปลูกบ้าน ท่านว่าจะเป็นมงคลแล
3. อย่าปลูกบ้านกวมตอไม้ใหญ่ ถ้าจะปลูกก็ควรขุดออกให้หมดเสียก่อน มิฉะนั้นจะทำให้เจ็บไข้ได้ป่วย ท่านว่า มีภูติผีสิงอาศัยอยู่ในนั้น
4. อย่าปลูกเฮือนอกแตก คือทำบ้านสองหลังเป็นฝาแฝด แต่ชายคาไม่ต่อกัน จะทำให้คนในบ้านทะเลาะวิวาทกัน
5. อย่าปลุกเฮือนหงำเฮือน (ข่มเฮือน) คือทำเฮือนใหญ่ที่เป็นเสาเอกนั้น ต่ำกว่าเฮือนเล็กที่สร้างขึ้นใหม่ โบราณท่านว่า จะยากไร้อนาถา ไม่มีคนยำเกรง มีแต่คนข่มเหงแล

เสาแฮก - เสาขวัญ

มีหลายคนได้ยินแต่คนพูด แต่ไม่รู้ว่า เสาแฮก เป็นต้นไหน เสาขวัญเป็นต้นไหน มันอยู่ตรงไหนของบ้าน ทำไมจึงเรียกอย่างนั้น? ตอนจะปลูกบ้าน โบราณอีสานมีเคล็ดวิธีผูกของเป็นมงคลที่เสาแฮกเสาขวัญอย่างไร และตอนก่อนจะเอาเสาลงหลุม เอาอะไรผูกเสาแฮก และเอาอะไรผูกเสาขวัญ ถ้าไม่รู้ไม่เข้าใจก็ปฏิบัติไม่ถูก ขอแนะนำเพื่อความเข้าใจถูกต้อง ดังนี้

ความหมาย

1. เสาแฮก คำว่า "แฮก" เป็นภาษาอีสานมีความหมายว่า แรก หรือ เริ่มแรก หรือ หนึ่ง หรือ ต้นที่หนึ่ง ดังนั้นคำว่าเสาแฮกจึงหมายถึงเสาต้นแรก ต้นที่หนึ่งที่เป็นเสาหลักของบ้าน มิได้หมายถึงลำดับการนับต้นเสาจากหัวแถวด้านใดด้านหนึ่ง
2. เสาขวัญ คำว่า ขวัญ เป็นได้ทั้งภาษาอีสานและภาษากลาง หมายถึงต้นเสาที่เป็นมิ่งบ้าน ขวัญบ้าน โบราณอีสานถือว่าเป็น "เสาแม่บ้าน" ตั้งอยู่ติดกับเสาแฮก แต่อยู่ในแถวที่สอง เสาแฮกอุปมาเหมือนพ่อบ้าน เสาขวัญก็อุปมาเหมือนแม่บ้านนั่นเอง

ที่ตั้งของเสาแฮกและเสาขวัญ

เพื่อจะให้ผู้อ่านและเยาวชนรุ่นหลังได้รู้ว่า เสาแฮกเป็นต้นไหน เสาขวัญเป็นต้นไหน จะแสดงตำแหน่งที่ตั้งของเสาดังกล่าวให้ทราบ โดยยกตัวอย่างบ้านโบราณอีสาน ซึ่งเป็นบ้าน 3 ห้อง เสา 8 ต้น ถ้ามีเฉลียงก็ 12 ต้น

จะเสากี่ต้นก็ตาม ก็ให้เอาเสาต้นที่ 3 แถวที่หนึ่งทางหัวนอน นับจากซ้ายไปขวาเป็นเสาแฮก เอาเสาต้นที่ 3 แถวที่สองเป็นเสาขวัญ นับจากซ้ายมาทางขวา โดยผู้นับหันหน้าขึ้นไปทางหัวนอน

การผูกเสาแฮกเสาขวัญ

• ผูกเสาแฮก ของที่จะใช้ผูกเสาแฮก นอกจากจะปฏิบัติตามวิธีปลูกบ้านตามปีแล้ว การผูกของที่เสาแฮกนั้นท่านให้เอาต้นกล้วยทะนีออง (กล้วยน้ำหว้า) ห้ามกล้วยทะนีใน (ตานีเม็ด) ต้นอ้อย กิ่งคูณ กิ่งยม กิ่งยอ และอักที่มีไหม หรือด้ายผูกไว้ตรงที่เป็นมุงคุล
• ผูกเสาขวัญ ของที่จะผูกเสาขวัญนั้น โบราณท่านให้เอาเงิน 9 เหรียญ ไซ หัวหอม และเหมี่ยงหมาก

เคล็ดพิธีในการผูกของมุงคุล

• การผูกเสาแฮก เมื่อได้ของมุงคุลแล้ว ท่านให้ตั้งคนส่วนหนึ่งทั้งหญิงและชายไปยืนอยู่ใกล้ๆ พ่อใหญ่ประเพณี (ผู้ดำเนินการ) ก่อน มิฉะนั้นจะตอบไม่ถูก เมื่อทุกอย่างพร้อมแล้ว พ่อใหญ่ประเพณีจะเอาฝ้ายมุงคุลทุกอย่างไว้ให้หมด แล้วจะหยิบต้นกล้วยขึ้นมาก่อน แล้วทำทีจะผูกต้นเสา พร้อมทั้งเอ่ยเสียงดังว่า "เอา(ผูก)บ่อนจุ๊กุ๊หมูสีนี่ล่ะนอ?" ชาวบ้านที่ยืนอยู่ใกล้ๆ จะร้องส่งเสียงดังว่า "บ่ บ่ เอา" พ่อใหญ่ประเพณีก็จะขยับไปที่กลางเสา พร้อมร้องถามอีกว่า "เอา(ผูก)บ่อนจิ๊กีหางนาคนี่ล่ะนอ?" ชาวบ้านจะร้องตอบอีกว่า "บ่ บ่ เอาดอก" และพ่อประเพณีก็จะเดินไปที่ใกล้ปลายเสาพร้อมทั้งเอ่ยอีกว่า "เอา(ผูก)บ่อนหง่าไม้ตากห้อยถงเงินนี่ล่ะนอ?" ชาวบ้านจะร้องพร้อมกันว่า "เออๆ เอาบ่อนนี่หล่ะ" พ่อประเพณีก็จะผูกต้นกล้วย ต้นอ้อย กิ่งคูณ กิ่งยอ และอักรวมไว้ที่นั่น
• การผูกเสาขวัญ เมื่อเสร็จจากเสาแฮกแล้ว ก็จะเป็นการนำของมุงคุลทั้งหมดไปผูกเสาขวัญ ด้วยการดำเนินการเช่นเดิม โดยเริ่มที่โคนเสาก่อน พ่อใหญ่ประเพณีจะร้องถามว่า "เอา(ผูก)บ่อนงัวแม่ลายปลายเขาย่องนี่นอ?" ชาวบ้านจะร้องตอบว่า "บ่ บ่เอา" พ่อใหญ่ฯ จะเดินต่อไปที่กลางเสาแล้วร้องถามว่า "เอา(ผูก)บ่อนฆ้องเก้ากำ คำเก้ากลุ่ม นี่นอ?" ชาวบ้านจะตอบว่า "บ่ บ่เอา บ่อนนี่ดอก" พ่อใหญ่ฯ จะเดินต่อไปใกล้ปลายเสา พร้อมกับร้องว่า "เอา(ผูก)บ่อนอยู่ซุ่ม กินเย็นนี่นอ?" ชาวบ้านจะร้องตอบว่า "แม่นแล้ว เอาหม่องนี้หล่ะ" พ่อใหญ่ฯ ก็จะผูกของมุงคุลทุกอย่างตรงนั้น จากนั้นก็ดำเนินการยกเสาลงหลุมตามวิธีการต่อไป

คาถาสวดตอนยกเสาลงหลุม

ในการยกเสาลงหลุม นอกจากจะเขียนคาถาลงใส่ในหลุม และเอาของมุงคุลผูกที่เสาแล้ว ถ้ามีพระพอที่จะนิมนต์มาได้ ก็นิมนต์มาสวดชยันโต รดเสาตอนยกเสาลงหลุมด้วย แต่ถ้าไม่มีพระ ก็ให้พ่อใหญ่ประเพณีสวดคาถา พร้อมเอาน้ำมนต์รดเสาไปด้วย คาถาสวดรดให้ว่าดังนี้

1. ว่า "นโม ตัสสะ ฯลฯ สัมมาสัมพุทธัสสะ" 3 จบ
2. ให้สวดคาถาว่า "สิทธิชะโย ชะยะติ มาระกัง มะนุสสาปิ จะ สัพเพ เทวา จะ คันธัพพา ปูชะยันตา ปัตถยันติ ตัมปิ ตัสสานุภาเวนะ สัพเพ สัตตู วินาสันตุ สัพพาเสนา อุปักกะมุง อมทูเร ทูเร สะวะหายะ" สวดจบเดียวพอ

ข้อปฏิบัติก่อนยกเสาลงหลุม

ตอนที่เรายกเสาไปวางที่ปากหลุมนั้น นอกจากการสวดคาถาแล้ว โบราณอีสานท่านให้หันปลายเสาไปในทิศทางที่เป็นมงคล ซึ่งจะสอดคล้องกับเดือนต่างๆ ดังนี้

การตั้งบันไดบ้าน

บันไดทางขึ้นบ้านนั้น เราอาจจะเลือกทิศทางตั้งไม่ได้ตามทิศที่ดีตามโหราจารย์ท่านระบุ ด้วยสาเหตุของที่ดิน ทิศทางเข้าออก แต่ถ้าเลือกได้ควรจะเลือกให้อยู่ในทิศหรดี (ตะวันตกเฉียงใต้) ทิศพายัพ (ตะวันตกเฉียงเหนือ) ทิศอุดร (ทิศเหนือ) และทิศอีสาน (ตะวันออกเฉียงเหนือ) แต่ถ้าเลือกไม่ได้ ในวันขึ้นบ้านใหม่ให้หาบันไดสำรองพาดตัวบ้านตามทิศที่ดีนั้น แล้วกระทำพิธีขึ้นบ้านใหม่ เมื่อเสร็จพิธีก็ให้รื้อบันไดสำรองออกเสีย

การขึ้นเฮือนใหม่

เมื่อสร้างบ้านเฮือนสำเร็จเสร็จสิ้น โบราณอีสานจะต้องมีพิธีกรรมในการขึ้นเฮือนใหม่ เอาฤกษ์เอาชัยเพื่อความเป็นสวัสดิมงคล ซึ่งต้องคำนึงถึงทิศ และวันที่เหมาะสม พร้อมทั้งการถือสิ่งของอันเป็นมงคลขึ้นบ้านดังนี้

• ขึ้นทิศบูรพา (ตะวันออก) ให้เอาเงินทองใส่ขันถือเดินขึ้นก่อนจึงจะมีลาภ
• ขึ้นทิศอุดร (เหนือ) ให้ขนเอาของขึ้นก่อน จะอยู่เย็นเป็นสุข
• ขึ้นทิศอีสาน (ตะวันออกเฉียงเหนือ) ให้เอาของขาว เช่น งา ผ้าขาว หรือของขาวที่เป็นมงคลอย่างอื่นก็ได้ขึ้นก่อน จะดีและมีลาภ

วันขึ้นบ้านใหม่ตามโบราณนิยมจะเป็นวันพุธ พฤหัสบดี และวันศุกร์ จะอยู่เย็นเป็นสุข และอย่าลืมดูยามที่เป็นมงคลประกอบด้วย ก่อนเวลาจะขึ้นบ้านใหม่จะแบ่งกลุ่มคนที่มาร่วมงานออกเป็น 2 กลุ่ม กลุ่มที่ 1 มีจำนวนมากจะทำหน้าที่เป็นเจ้าของบ้านอยู่กับบ้าน ให้เตรียมตุ่มใส่น้ำพร้อมกระบวย เอาใบกล้วยมาวางไว้ที่ดินตรงทางขึ้นบันได เอาหินมาทับไว้แล้วคอยดูอยู่ อีกกลุ่มหนึ่งมีประมาณ 3 คน เป็นชายหนึ่ง หญิงสอง ผู้ชายเป็นหัวหน้าใหญ่ใส่กุบเกิ้ง (หมวกงอบใหญ่) พายถงย่ามใบใหญ่ ในถงนั้นจะมีสิ่ว ฆ้อน ของค้ำคูณที่เป็นมงคลเช่น คุด เขา นอ งาช้าง เป็นต้น ส่วนผู้หญิงสองคนนั้นจะหาบกระบุงสายยาว หรือกระต่า แต่งตัวด้วยผ้าถุงใส่งอบ และใส่เสื้อดำจุบคาม ในกระบุงที่หาบมาจะมีเงิน ทอง เสื้อ และของกินทุกอย่าง

พอได้เวลาหัวหน้าจะถือไม้เท้าและใส่กุบเกิ้งพายถงเดินออกหน้า พอมาถึงบ้านแล้วจะยืนมองดูนิดหนึ่ง แล้วพาลูกหาบหญิงทั้งสองเดินเวียนขวา (ให้บ้านอยู่ด้านขวามือ) 3 รอบ มาหยุดยืนอยู่ที่บันได ยังไม่ขึ้น พวกที่เป็นเจ้าของบ้านซึ่งคอยจ้องอยู่แล้ว ก็ทำท่าขึงขังร้องถามออกไปว่า

จากนั้นพวกแขก หรือพ่อพราหมณ์ที่มาแต่เมืองมั่นคำทอง ก็จะเหยียบหินและล้างเท้า แล้วจึงก้าวขึ้นบ้าน เอาถงไปห้อยไว้ที่เสาแฮก ถงนี้จะเอาไว้ 7 วันจึงจะเอาออกได้ แต่ก่อนห้อยพ่อพราหมณ์จะหยิบเอาสิ่วกับฆ้อนออกมาจากถงย่าม แล้วเอาฆ้อนตีสิ่วเพื่อห้อยถง 7 ครั้ง และว่าคำค้ำคูณแต่ละครั้งดังนี้

"ตอกบาดหนึ่ง ให้ได้ฆ้องเก้ากำ ตอกบาดสอง ให้ได้คำเก้าหมื่น ตอกบาดสาม ให้ได้เล้าข้าวหมื่นมาเยีย ตอกบาดสี่ ให้ได้เมียสาวมานอนพ่างข้าง ตอกบาดห้า ให้ได้ช้างมาเทียมโฮง ตอกบาดหก ให้ได้ชายโถงมานอนเฝ้าเล้าข้าว ตอกบาดเจ็ด ให้ได้ผู้เฒ่ามานอนเฝ้าเฮือน โอมอุอะมุมะมูนมามหามูลมังสวาหุม" ตอกแล้วกะเอาถงห้อยไว้

การปูที่นอนต้อนรับ

ต่อจากนั้นทางฝ่ายเจ้าของบ้านก็จะบอกฝ่ายตนว่า "ไปเอาสาดเอาหมอนมาปูที่นอนต้อนรับพ่อใหญ่และพี่น้องที่แต่เมืองมั่นคำทองแม้สู" แล้วก็เอาสาดเอาเสื่อมาปูใกล้เสาห้อยถง และหันหัวไปทางห้อยถง ปูเสร็จแล้วกะเชิญพ่อใหญ่เมืองมั่นคำทองพักนอน

พ่อใหญ่ฯ จะนอนเอาผ้าคลุมหัวตลอดเท้า เจ้าของบ้านก็นอนเอาผ้าคุมหัวจดเท้าเช่นเดียวกัน แล้วทุกคนต้องทำเป็นล้มตัวลงนอนหลับพักผ่อน นอนกรน คร๊อกๆ สักครู่ให้คนใดคนหนึ่งส่งเสียงขันเช่นดังไก่ขัน 2 - 3 ครั้ง พ่อใหญ่และเจ้าของบ้าน รวมทั้งคนอื่นๆ ก็ตื่นขึ้นมาพร้อมกัน

เจ้าของบ้านจะแก้ความฝันว่า "ฝันคืนนี้ฝันดีมีลาภ ฝันว่า พ่อใหญ่เอาไข่มาป้อนปันให้แต่เฮา เบิดกระบวน แล้วคนเมือเหมิดอ่อนฮ่อย ฝันว่านางนารถน้อยจูงแขนเข้าบ่อนนอน" เมื่อแก้ความฝันแล้วพ่อใหญ่มาแต่เมืองมั่นคำทอง ก็จะให้พรว่า "เออ นอนหลับให้เจ้าได้เงินพัน นอนฝันให้เจ้าได้เงินหมื่น นอนตื่นให้เจ้าได้เงินแสน มือแปนให้เจ้าได้แก้วมณีโชติ โทษฮ้ายอย่ามาพาน มารฮ้ายอย่ามาเบียน โอมสหมฯ"

ต้นไม้ที่ปลูกในบริเวณบ้านเป็นมงคล

1. ต้นไผ่ ต้นกุ่ม ปลูกทางทิศตะวันออก ท่านว่าป้องกันโรคภัยไข้เจ็บได้ดีนัก
2. ต้นยอ ต้นสารภี ปลูกทางทิศตะวันออกเฉียงใต้ท่านว่าป้องกันเสนียดจัญไร ดีนัก
3. ต้นมะม่วง มะพลับ ปลูกทางทิศใต้ ท่านว่าป้องกันคนมาต้มตุ๋นได้ดีนัก
4. ต้นขนุน (หมากมี่) ต้นคูณ ปลูกทางทิศตะวันตกเฉียงใต้ ท่านว่าป้องกันการใส่ร้ายป้ายสีดีนัก
5. ต้นมะยม ต้นมะขาม ปลูกทางทิศตะวันตก ท่านว่าป้องกันการมีคดีความ การลอง การใส่ทางไสยศาสตร์ดีนัก
6. ต้นมะกรูด มะนาว ส้มเขียวหวาน ปลูกทางทิศตะวันตกเฉียงเหนือ ท่านว่าป้องกันคนมาปองร้ายได้ดีนัก
7. ต้นหมากทัน (พุทรา) หมากสีดา (ฝรั่ง) ปลูกทางทิศเหนือ ท่านว่าป้องกันคาถาอาคมที่คนจะนำมาทำร้ายได้ทุกชนิดดีนัก
8. ท่านให้ขุดสระไว้ทางทิศตะวันออกเฉียงเหนือ ปลูกต้นไม้ที่เป็นหนาม เช่น หมากมี่ ท่านว่าจะป้องกันโรคระบาดดีนักแล

คำว่า “บ้าน" กับ “เฮือน” (ความหมายเช่นเดียวกับ “เรือน”) สำหรับความเข้าใจของชาวอีสานแล้วจะต่างกัน คำว่า “บ้าน” มักจะหมายถึง “หมู่บ้าน” มิใช่บ้านเป็นหลังๆ เช่น บ้านโนนสมบูรณ์ บ้านนาคำแคน หรือบ้านดงมะไฟ เป็นต้น ส่วนคำว่า “ เฮือน” นั้นชาวอีสานหมายถึงเรือนที่เป็นหลังๆ นอกจากคำว่า “เฮือน“ แล้ว อีสานยังมีสิ่งปลูกสร้างที่มีลักษณะการใช้สอยใกล้เคียงกัน แต่รูปแบบแตกต่างกันไป เช่น คำว่า “โฮง” หมายถึงที่พักอาศัยใหญ่กว่า “เฮือน” มักมีหลายห้อง เป็นที่อยู่ของเจ้าเมืองหรือเจ้าครองนครในสมัยโบราณ

คำว่า “คุ้ม” หมายถึง บริเวณที่มี “เฮือน” รวมกันอยู่หลายๆ หลัง เป็นหมู่อยู่ในละแวกเดียวกัน เช่น คุ้มวัดเหนือ คุ้มวัดใต้ และคุ้มหนองบัว เป็นต้น คำว่า “ตูบ” หมายถึง กระท่อมที่ปลูกไว้เป็นที่พักชั่วคราว มุงด้วยหญ้าหรือใบไม้

ชาวอีสานมีความเชื่อในการสร้างเรือนให้ด้านกว้างหันไปทางทิศตะวันออกและตะวันตก ให้ด้านยาวหันไปทางทิศเหนือและใต้ ซึ่งเป็นลักษณะที่เรียกว่า วางเรือนแบบ “ล่องตาเว็น” (ตามตะวัน) เพราะถือกันว่า หากสร้างเรือนให้ “ขวางตาเว็น” แล้วจะ “ขะลำ” คือเป็นอัปมงคลทำให้ผู้อยู่ไม่มีความสุขบริเวณรอบๆ เรือนอีสานไม่นิยมทำรั้ว เพราะเป็นสังคมเครือญาติมักทำยุ้งข้าวไว้ใกล้เรือน บางแห่งทำเพิงต่อจากยุ้งข้าว มีเสารับมุงด้วยหญ้าหรือแป้นไม้ เพื่อเป็นที่ติดตั้งครกกระเดื่องไว้ตำข้าว ส่วนใต้ถุนบ้านซึ่งเป็นบริเวณที่มีการใช้สอยมากที่สุด จะมีการตั้งหูกไว้ทอผ้า กี่ทอเสื่อ แคร่ไว้ปั่นด้วย และเลี้ยงลูกหลาน นอกจากนั้นแล้ว ใต้ถุนยังใช้เก็บไหหมักปลาร้า และสามารถกั้นเป็นคอกสัตว์เลี้ยง ใช้เก็บเครื่องมือเกษตรกรรม ตลอดจนใช้จอดเกวียน 

การตั้งเสาเอกและกำหนดฤกษ์ดี (อีกตำรับหนึ่ง)

พิธีการยกเสาเอกของบ้าน เป็นความเชื่อที่สืบทอดกันจากอดีตมาจนถึงปัจจุบัน เมื่อมีการก่อสร้างบ้าน อาคาร สำนักงาน และอื่นๆ อีกมากมาย คนไทยเรามักจะหาผู้มีความรู้ในพิธีการขึ้นเสาเอกมาช่วยในการทำพิธี ซึ่งก็มีหลายตำรับตามแต่ละท้องถิ่น เราสามารถนำมาปรับใช้ให้เหมาะสมได้ (ทุกตำรับล้วนแต่มีเคล็ลับ ความเชื่อดีๆ ทั้งนั้น) ทำไมต้องทำ ถ้าจะทำมีวิธีการ หรือต้องเตรียมการอย่างไร ไม่ยากครับทำตามนี้เลย

1. เพื่อความเป็นศิริมงคลของบ้าน และคนที่อยู่อาศัยในบ้าน ทั้งนี้เพราะ เป็นการบอกกล่าว และขอขมาต่อเจ้าที่ เจ้าทาง เจ้าแม่ธรณี ที่เรามารบกวน ขอพื้นที่ปลูกสร้างบ้าน และขอความเป็นศิริมงคล แก่ผู้อยู่อาศัย
2. เพื่อให้การก่อสร้างบ้านและอาคารนั้น สำเร็จลุล่วงไปด้วยดี เนื่องจากเมื่อทำพิธีไปแล้ว ช่างและคนงานก่อสร้าง ก็จะมีความมั่นใจ และสามารถทำงานได้เต็มที่ โดยทั่วไป แม้จะไม่มีพิธีการทำเสาเอก ช่างและคนงานก่อสร้างก็มักจะมีการขึ้นโต๊ะทำพิธีขอขมาต่อเจ้าที่เจ้าทางต่างๆเองอยู่แล้ว แต่เมื่อมีการทำพิธีขึ้นเสาเอกด้วย ก็จะยิ่งมีความมั่นใจมากขึ้น
3. ในการทำพิธีมีเกร็ดและพิธีกรรมต่างๆ ซึ่งถือว่าเป็นมงคล และบางสถานที่ ก็อาจมีการเชิญพราหมณ์ หรือเชิญพระมาช่วยดำเนินการให้ด้วย จึงถือเป็นพิธีที่มีความศักดิ์สิทธิ์และมีความหมายมาก
4. หาฤกษ์ขึ้นเสาเอก ทั้งนี้อาจกำหนดว่าจะปลูกในเดือนใด ก็ติดต่อผู้รู้เพื่อขอฤกษ์ในการทำพิธี ซึ่งโดยปกติฤกษ์นั้น จะต้องนำวันเดือนปีเกิด ของเจ้าบ้าน ไปทำการตรวจเช็ค และหาวัน และเวลาที่เป็นมหามงคลให้ พร้อมทั้งกำหนดตำแหน่งของเสา ที่จะทำพิธีเสาเอก ซึ่งเมื่อได้มาแล้ว ก็เตรียมหาของในการทำพิธี และอาจให้ผู้รับเหมาช่วยจัดหาให้ ด้วยดังนี้
5. การเตรียมพิธีขึ้นเสาเอก ทางผู้รับเหมา ต้องทำการตอกเสาเข็มแล้วเสร็จทั้งหมดก่อน แต่ถ้าฤกษ์รอไม่ได้ ก็ต้องตอกเสาเข็มในหลุมของเสาเอกนั้นให้เสร็จเรียบร้อยก่อน
6. ทางผู้รับเหมา ต้องทำการขุดหลุมเสาเอก และปรับระดับดินให้เรียบร้อย เพื่อเตรียมทำพิธี และผูกโครงสร้างเหล็กของเสาเอกต้นนั้นให้เสร็จก่อน โดยให้ใช้เหล็กที่มีความสูงจากส่วนของฐานราก ขึ้นมาถึงพื้นชั้นสอง ซึ่งโดยปกติ จะมีความยาว ตั้งแต่สามเมตรขึ้นไป แล้วรอไว้ ซึ่งขั้นตอนนี้ อย่างน้อยต้องทำเสร็จเรียบร้อยก่อนทำพิธีหนึ่งวัน
7. ของมงคลที่เจ้าของบ้านต้องจัดหา หรือให้ผู้รับเหมาจัดหาให้ มีดังนี้ (หาได้เท่าไหร่ก็เท่านั้น แต่ถ้าหาได้ครบก็ดี)
   • เหรียญทอง เงิน อย่างละ 9 เหรียญ
   • ทรายเสก 1 ขัน
   • น้ำมนต์ 1 ขัน (พร้อมกำหญ้าคา 1 กำ)
   • ด้ายสายสิญจน์ 1 ม้วนเล็ก
   • ทองคำเปลว 3 แผ่น
   • ผ้าแพรสีแดง หรือสามสี ห่มเสา หรือผ้าขาวม้า 1ผืน
   • หน่อกล้วย อ้อย อย่างละ 1 หน่อ
   • ไม้มงคล 9 ชนิด (ถ้าประสงค์)
   • แผ่นทอง นาก เงิน อย่างละ 1 แผ่น
   • ข้าวตอกดอกไม้ 1 ขัน

ให้นำหน่อกล้วย และอ้อย อย่างละหน่อ พร้อมผ้าสามสี และ/หรือผ้าขาวม้า มาผูกติดกับเสาต้นที่จะทำพิธีขึ้นเสาเอก ซึ่งอาจให้ช่างหรือคนงานเป็นคนจัดการให้ แต่บางที่เจ้าของบ้านก็จะทำการผูกเองขั้นต้นเพื่อความเป็นมงคล ซึ่งต้องผูกให้เสร็จเรียบร้อยก่อนฤกษ์ขึ้นเสาเอก ไม่งั้นจะไม่ทันหลังจากนี้ จะเป็นพิธีที่จะทำในวันขึ้นเสาเอก ซึ่งเราอาจเชิญพราหมณ์มาทำพิธีให้ ซึ่งเราก็เพียงตั้งโต๊ะรอ ของพิธีในส่วนของพราหมณ์ ท่านจะนำมาเอง หรือเราอาจเชิญพระที่วัดใกล้บ้านมาช่วยทำพิธี ซึ่งถ้าเชิญพระมา เราต้องตั้งโต๊ะและจัดจตุปัจจัยไทยธรรมถวายพระ 1 ชุด และอาจจัดหาอาหารสำหรับฉันก่อนเพล แจ้งให้ท่านทราบ หรืออาจให้ผู้ใหญ่ที่เรานับถือมาเป็นประธานในพิธีก็ได้ หรือตัวเจ้าของบ้านเองเป็นหลัก และผู้อยู่อาศัย ถ้าครบทุกคนก็จะดีมาก

การตอกไม้มงคล 9 ชนิดในหลุมเสาก่อสร้างบ้าน

ลำดับพิธีการ

1. วางสายสิญจน์ เริ่มจากโต๊ะบูชาไปบริเวณสถานที่ก่อสร้างเข้าสู่เสาเอก (ก่อนเวลาฤกษ์พอสมควร)
2. เจ้าภาพจุดเทียนธูปที่โต๊ะหมู่บูชา อธิษฐานเพื่อเกิดสิริมงคล กราบพระ
3. ไปที่หลุมเสาเอก เจ้าภาพตอกไม้มงคล 9 ชนิด ลงไปในหลุม
4. วางแผ่นทอง นาก เงินในหลุมเสาเอก
5. นำใบทอง นาก เงิน และเหรียญทอง เงิน ลงก้นหลุมแล้ว
6. นิมนต์พระสงฆ์ประพรมน้ำมนต์ โปรยทรายเสกที่หลุมเสา เจิมและปิดทองเสาเอก ซึ่งเราผูกหน่อกล้วย อ้อย และผ้าสีแดงหรือผ้าขาวม้าที่เสาเอก เรียบร้อยแล้ว
7. ถือด้ายสายสิญจน์ พร้อมทั้งญาติมิตรผู้ร่วมพิธี ช่างช่วยกันยกเสาเอก จนตั้งเรียบร้อย (ขณะยกเสานั้นพระสงฆ์เจริญชัยมงคลคาถา)
8. เจ้าภาพโปรยข้าวตอกดอกไม้ลงหลุมเสาเอก พร้อมทั้งญาติมิตรผู้ร่วมพิธี
9. เจ้าภาพอาจเตรียมเหรียญไว้จำนวนหนึ่ง ซึ่งเมื่อผ่านพิธีแล้ว ให้ทำการโปรยไปรอบบ้าน เพื่อให้คนทั่วไปเก็บไปเป็นเงินก้นถุง เพื่อความเป็นศิริมงคล
10. ช่างและคนงานจะทำการตีไม้รัดเสาเอกที่หลุม ตีแบบให้เรียบร้อยแล้วผสมปูนหรือคอนกรีต เพื่อทำการเทคอนกรีตหลุมเสาเอก โดยให้เจ้าของบ้าน เจ้าภาพ หรือผู้ใหญ่ที่นับถือ เป็นคนเทถังแรก ลงไปในหลุม คนในบ้านช่วยกันอีกในถังต่อมา หลังจากนั้นให้ช่างและคนงานเทต่อ และปาดปูนให้เรียบร้อย เป็นอันเสร็จพิธี

ซึ่งในพิธีของทางพราหมณ์ อาจมีลำดับขั้นตอนที่เพิ่มหรือเปลี่ยนแปลงจากนี้ โดยให้ทางพราหมณ์เป็นผู้กำหนด ของที่ใส่ลงไปในหลุม สามารถหาซื้อได้ที่ร้านขายเครื่องสังฆภัณฑ์ทั่วไป อย่างไรก็ดี การขึ้นเสาเอก อาจถือเพียงฤกษ์ของวันและเวลาที่เป็นมงคล ส่วนการเตรียมของนั้น อาจไม่ต้องครบมากก็ได้ หาได้เท่าไหร่ ก็เท่านั้น และทำตามพิธีได้มากน้อยแค่ไหน ก็แค่นั้น อย่างน้อยที่สุดให้ถือฤกษ์วันและเวลา พร้อมไม้มงคลทั้งเก้าชนิด ตอกลงไปในหลุมสาเอกแค่นี้ก็พอได้

กระท่อมน้อยของอ้ายทิดหมู มักม่วน ตอนกำลังก่อสร้าง (ปี พ.ศ. 2554)

ปีที่ปลูกเรือนเสริมสิริมงคล

• ปลูกเรือนปีชวด
  ยกเสาเอก จงเอาไม้ราชพฤกษ์ปักเสามุมแรก ก่อนยกเสาเอกเพื่อเอาฤกษ์เอาชัย และโปรยดอกไม้ 3 สี สีที่เป็นสิริมงคล ดอกกุหลาบ ดอกรัก ดอกพุทธ และบวงสรวงด้วย กล้วยที่เป็นมิ่งขวัญปีเกิด จะทำให้ อยู่เย็นเป็นสุข ทำมาหากินเจริญขึ้นนักแล
• ปลูกเรือนปีฉลู
  ยกเสาเอก จงเอากล้วยและผ้าขาว พันเสาเอก เอากิ่งมะตูม 3 กิ่ง ปักที่เสาเอก และบวงสรวงด้วยลูกตาล ขนมฝอยทอง จะทำให้มีแต่สิ่งดีๆ เข้าบ้านและมีความสุขความเจริญ
• ปลูกเรือนปีขาล
  ยกเสาเอก จงเอาข้าวสุก 3 กระทง และน้ำ 3 ขัน ขันเงิน ขันทอง ขันนาก รดที่ต้นเสาก่อนแล้วโปรย ดอกไม้ 3 ชนิด ดอกดาวเรือง ดอกรัก ดอกบานไม่รู้โรย เพื่อเป็นเคล็ดให้ร่ำรวย อยู่เย็นเป็นสุข
• ปลูกเรือนปีเถาะ
  ยกเสาเอก จงเอาใบตะเคียน ใบเฉียง ใบพร้าหอม ต้นกล้วย 1 ต้นห่อปลายเสา แล้วบวงสรวงด้วย หมูย่าง ปลายำ จะทำให้รุ่งเรืองนักแล
• ปลูกเรือนปีมะโรง
  ยกเสาเอก จงเอาใบมะกรูด และกำยานพันปลายเสาก่อนแล้วจึงยกเสาเอก แล้วโปรยดอกไม้มงคล 7 ชนิด ดอกรัก ให้รักใคร่กัน ดอกดาวเรือง ให้เจริญรุ่งเรือง ดอกบัว ให้มีคนนับถือ ดอกกุหลาบ ให้สุขสด ชื่น ดอกบานไม่รู้โรย ให้มั่งมีอย่างไม่รู้โรย ดอกพุทธ ให้พระคุ้มครอง ดอกมะลิ ให้อยู่เย็นเป็นสุข อธิษฐาน จะทำให้ร่ำรวย มั่งมี เป็นสุขตลอดไป
• ปลูกเรือนปีมะเส็ง
  ยกเสาเอก จงเอาใบสิงห์ 2 กิ่ง ผูกที่ปลายเสา และข้าว 3 กระทง ธูปเทียนจุดบูชา ทั้งบูชาดอกกุหลาบ พวงมาลัย มะลิสด ดอกรัก น้ำเย็น 6 ขัน แล้วพูดว่า มั่ง มี ศรี สุข ใช่ จึงยกเสาเอก จะทำให้รุ่งเรืองขึ้น
• ปลูกเรือนปีมะเมีย
  ยกเสาเอก จงเอาใบขี้เหล็ก กวาดตั้งแต่ปลายเสาลงมาถึงโคนเสา 3 ครั้งแล้วเอาน้ำรดปลายเสา ให้อด ใจรอจนถึงเวลาไก่ขัน และบวงสรวง กล้วย มะพร้าว ส้ม จงลงเสาเอก จึงจะร่มเย็นเป็นสุข
• ปลูกเรือนปีมะแม
  ยกเสาเอก จงเอาใบเงิน 3 ใบ หมากผู้ 3 ใบ หมากเมีย 3 ใบ แล้วเอาใบทั้งกล้วยอ้อยใส่ลงไปในหลุม ก่อน แล้วจึงยกเสาเอก แล้วบวงสรวง กล้วย อ้อย มะพร้าว ขอพรจะเสริมสิริมงคลให้มีโชคลาภตลอดไป
• ปลูกเรือนปีวอก
  ยกเสาเอก จงเอาเทียน 3 เล่มแปะทองผูกข้างเสาด้านหัวนอนก่อน และนำใบเงิน ใบทอง ใบนาก ลงฐานหลุมแล้วจึงยกเสาเอกจะทำให้มั่งมี ศรีสุข ตลอดกาล
• ปลูกเรือนปีระกา
  ยกเสาเอก จงเอาข้าวตอกกับใบบัวบก มาใส่รองรับเอาไว้ในหลุมเสาเอก และเสารอง หรือใส่ให้ครบ 4 ทิศ จะเสริมมงคลให้อยู้ร่มเย็นเป้นสุข และบวงสรวงด้วย ข้าว แกง แอปเปิล ดอกบัวหลวงขอพร จะทำให้มั่งมีศรีสุข
• ปลูกเรือนปีจอ
  ยกเสาเอก จงเอาข้าวตอกกับใบบัวบก มาใส่รองรับเอาไว้ในหลุมเสาเอก หรือใส่ให้ครบ 4 ทิศ และบูชาด้วยดอกบัวเหลวง จะทำให้มีคนอุปถัมภ์ดีนักแล
• ปลูกเรือนปีกุน
  ยกเสาเอก จงเอาดอกชบา 1 ดอกและดอกบัวอีก 1 ดอก ใส่หลุมเสาเอก แล้วลงเสาเอก ฤกษ์ 9.09 น. จะทำให้มีความเจริญยิ่งๆ ขึ้นไป

กระท่อมน้อยของอ้ายทิดหมู มักม่วน เสร็จเรียบร้อยต้นปี พ.ศ. 2555