ผญาคำสอน
ผญาที่เป็นคำสอนของผู้ใหญ่ให้ลูกหลานได้คิด นำไปปฏิบัติเพื่อให้เกิดมงคลแก่ชีวิต เป็นผญาที่กล่าวเปรียบเทียบในแง่ต่างๆ เช่น
- คันได้กินลาบซิ้นอย่าลืมแจ่วแพวผัก ได้กินพาเงินพาคำอย่าลืมกระเบียนฮ้าง
- คันเจ้าได้อยู่ยอดฟ้าผาสาทประดับมุข อย่าได้ลืมเฮียมทุกข์ผู้ขี่ควายคอนกล้า
- คันเจ้าได้ขี่ซ้างกั้งฮ่มเป็นพระยา อย่าได้ลืมคนทุกข์ผู้ขี่ควายคอนกล้า
- คันเจ้าได้ขี่ซ้างกั้งฮ่มสัปทน อย่าได้ลืมคนจนผู้แห่นำตีนซ้าง
ถ้าได้ดิบได้ดีหรือได้เป็นใหญ่แล้วก็อย่าได้ลืมผู้คนรอบข้าง
ลาบซิ้น = ลาบเนื้อ, แจ่ว = น้ำพริกปลาร้า, แพวผัก = ผักข้างรั้ว, พาเงินพาคำ = ภาชนะเงิน,ทองคำ
กระเบียนฮ้าง = กระด้งผุๆ, กั้งฮ่ม = กางร่ม, สัปทน = ร่มผ้าสีแดง เป็นเครื่องยศของขุนนาง
ในความหมายนี้คือ เมื่อได้ดิบได้ดีแล้วอย่าลืมตน ลืมพวกพ้อง ลืมผู้อุปถัมภ์ค้ำจุน
- เกลี้ยงแต่นอกทางในเป็นหมากเดื่อ หวานนอกเนื้อในส้มดั่งหมากนาว
- เกลี้ยงปากทางไหทางในเป็นปลาแดก เกลี้ยงปากบั้งขังข้อปากกะทอ
- เกลี้ยงฮอดใบ ใสฮอดลูก เกลี้ยงฮอดเข้าปลูก เกลี้ยงฮอดเข้าปัดลาน
คำสอนนี้เทียบภาษากลางก็เหมือนกับ สวยแต่รูป จูบไม่หอม นั่นเอง
- กาบ่มักท่าน้ำสมุทรหลวงกะบ่ว่า กาบ่มักท่าน้ำกะตามถ้อนช่างกา
- กินแกงแข้คางกะแจปากบ่ลั่น กินกะท้างคางกระด้างปากบ่เป็นชั้นบ้อ
- เก้าสิฆ่าสิบสิฆ่าให้เอาแก่นคะยูงตี อย่าได้เอาบาลีต่อยตีตางฆ้อน
จะฆ่าให้ตายก็ฟาดด้วยไม้เนื้อแข็ง อย่าตีด้วยความรู้เลย
- เก้าสิฆ่าสิบสิฆ่าให้เอาแก่นคะยูงตี มาซ่างเอาหัวใจตีเน่านูมในเนื้อ
ตายกะบ่ตายแท้พอทรงวิบาก อยากกะกินบ่ได้คาแค้นคั่งทวง
ขอให้หาหมอส้องทำขวัญให้แน่ จั่งสิหายพยาธิฮ้ายคายส้องบ่ให้เสีย
จะฆ่าให้ตายก็ฟาดด้วยไม้เนื้อแข็ง อย่าตีด้วยความรักความสงสารเลย
- ใจประสงค์สร้าง กลางดงกะว่าท่ง ใจขี้คร้าน กลางบ้านกะว่าดง
ถ้าใจสู้ (ขยัน) อยู่กลางป่าดงก็เหมือนกลางทุ่ง ถ้าเกียจคร้านแม้อยู่กลางหมู่บ้านก็เหมือนในกลางป่า
ท่ง = ทุ่ง, ทุ่งนา
- ใจบ่โสดาด้วยเว้าแม่นกะเป็นผิด ใจบ่โสดาดอมเว้าดีกะเป็นฮ้าย
แม้นไม่สบอารมณแล้วจะพูดอย่างไรก็ไม่มีทางถูกใจได้
โสดา = ยินดี, พอใจ, เว้าแม่น = พูดถูกต้อง (ด้วยเหตุและผล), เว้าดี = พูดด้วยดีๆ, ฮ้าย = ร้าย
- ตีเจ็บแล้วแสนสิออยกะปานด่า แม่นว่าเว้าจ้อยจ้อยกะปานไม้แดกตา
เมื่อถูกตีเจ็บแล้วจะปลอบประโลมปานใดก็ไม่หายเจ็บ
ออย = ปลอบ, เว้าจ้อยจ้อย = พูดฉอเลาะด้วยคำหวาน, แดกตา = ทิ่มตา
- อย่าสุไลเสียถิ้ม พงษ์พันธุ์พี่น้องเก่า อย่าสุละเผ่าเซื้อ ไปย่องผู้อื่นดี
อย่าได้ลืมญาติพี่น้องของตัวเอง ไปยกย่องว่าผู้อื่นดีกว่า
สุไลเลียถิ้ม = ลืมเลือนไม่นึกถึง, สุละ = ทอดทิ้ง, ย่อง = ยกย่อง
- เชื้อชาติแฮ้ง เหม็นสาบกันเอง ปูสอนปูให้ย่างตรง ห่อนฤสิทำได้
ตัวอย่างที่เลวหรือจะทำให้ผู้อื่นทำดีได้
แฮ้ง = แร้ง, ย่าง = เดิน
- หญิงฮูปฮ้าย ครองวัตรพางาม ชายฮูบทราม วิชาพาฮุ่ง
หญิงแม้รูปชั่ว แต่จริยาวัตรทำให้งดงามได้ ชายแม้รูปทราม วิชาติดตัวก็ส่งให้เจริญรุ่งเรืองได้
ฮูปฮ้าย = รูปไม่งาม, ครองวัตร = จริยาวัตร, การกระทำ, ฮูปทราม = รูปชั่วตัวดำ, ฮุ่ง = เจริญรุ่งเรือง
- ความตายนี้แขวนคอทุกบาดย่าง ไผก็แขวนอ้อนต้อน เสมอด้ามดังเดียว
ความตาย ติดตามเหมือนเงาตามตัว ไม่มีผู้ใดหลุดพ้น
บาดย่าง = ทุกย่างก้าว, ไผ = ใคร, อ้อนต้อน = คอน, แขวน (สิ่งของขนาดเล็ก)
- ไปหาพระให้เอาของไปถวาย ไปหานายให้เอาของไปต้อน
ต้อน = ต้อนรับ
- เดินทางบ่อสุดเส้น อย่าถอยหลังให้เขาเหยียบ ตายขอให้ตายหน้าพุ้นเขาสิเอิ้นว่าหาญ
นักสู้ต้องสู้ไม่ถอยให้ตายอย่างวีรบุรุษ
บ่อสุดเส้น = ไม่ถึงที่หมายปลายทาง, สิเอิ้น = เรียก, หาญ = กล้าหาญ
- คนผู้มีความฮู้ ซูซีเฮ็ดบ่แหม่น ความฮู้มีท่อแผ่นฟ้า เป็นบ้าท่อแผ่นดิน
มีความรู้ท่วมหัวแต่เอาตัวไม่รอด
ความฮู้ = ความรู้, ซูซีเฮ็ดบ่แหม่น = ทำไม่ถูกต้อง, ท่อ = เท่า
- ให้เจ้าคอยเพียรสร้าง เสมอแตนแปงซ่อ ให้สร้างก่อสืบไว้ เสมอเผิ้งสืบฮัง
ให้ขยันสร้างตัวเหมือนผึ้งสร้างรัง
แตน = แมลงคล้ายผึ้ง, แปงซ่อ = สร้างรัง (ช่อ), เผิ้ง = ผึ้ง, สืบฮัง = สร้างรัง
- การงานนี้ อุปสรรคแสนหมู่ เกิดเป็นคนต้องสู้ อย่าถอยร่นหลีกหนี
เกิดเป็นคนต้องหนักเอาเบาสู้
- บุญ บุญนี้บ่แหม่นของแบ่งได้ ปันแจกกันแหล่ว บ่อห่อนแยกออกได้ คือไม้ผ่ากลาง
คือจั่งเฮากินข้าว เฮากินเฮาอิ่ม บ่แหม่นไปอิ่มท้อง เขาพุ้นผู้บ่กิน
บุญ ผู้ใดสร้างผู้นั้นได้รับ ไม่สามารถแบ่งปันได้เหมือนสิ่งของ เหมือนข้าวผู้ใดกินผู้นันอิ่ม
บ่แหม่น = ไม่ใช่, บ่ห่อน = ไม่สามารถ, พุ้น = โน้น
- ไผผู้เฮียนฮ่ำฮู้ วิชาปราชญ์ทางใด ก็ให้มีใจจด เผิ่งวิชาที่ตนฮู้
เรียนรู้ให้เชี่ยวชาญเป็นวิชาเลี้ยงตัว
ไผ = ผู้ใด, เฮียนฮ่ำฮู้ = เรียนรู้, เผิ่ง = พึ่ง, ฮู้ = รู้
- ขอให้อดสาสู้ เพียรไปให้ถืกป่อง คุณอาจารย์ยกใส่เกล้า คนิงไว้อย่าสิลืม
อดทนสู้ในสิ่งที่ถูกต้อง ยกย่องคุณอาจารย์
อดสาสู้ = อดทนสู้, ถืกป่อง = ถูกทาง, คนิง = คนึง
- ให้เจ้าเอาความฮู้ หากินในทางชอบ ความฮู้มีอยู่แล้ว กินได้ชั่วชีวัง
มีความรู้อยู่กับตัวหากินอย่างสุจริตได้ชั่วชีวิต
ความฮู้ = ความรู้, ชั่วชีวัง = ชั่วชีวิต
- คันว่าได้ดีแล้ว อย่าลืมคุณพ่อแม่ เผิ่นหากเลี้ยงแต่น้อย ถนอมให้ใหญ่สูง
ได้ดีแล้วอย่าลืมบุพการี
คันว่า = ถ้า, เผิ่น = ท่าน
- ตกกะเทินว่าได้เฮียนแล้ว สิเฮียนเหมิดสู่ซ่อง เฮียนให้เผิ่นได้ย่อง เหมิดถ้วนคู่สู่แนว
มีโอกาสได้เรียนแล้วต้องเรียนให้รู้จริงทุกอย่าง
ตกกะเทิน = ถลำตัว, เฮียน = เรียน, เหมิดสู่ซ่อง = หมดทุกด้าน, ย่อง = ยกย่อง, เหมิดถ้วนคู่สู่แนว = หมดทุกด้าน
- ตกกะเทินว่าได้สู้ บ่ถอยหลังให้เขาว่า นับแต่มื้อสิก้าวไปหน้า บ่ถอย
เมื่อได้สู้แล้วไม่มีถอยให้ใครดูถูกได้
- ฝนตกยังฮู้เอื้อน นอนกลางคืนยังฮู้ตื่น ความทุกข์ยังฮู้เตื้อง มีขึ้นเมื่อลุน
ฝนตกยังซาได้ นอนหลับยังรู้ตื่น ความทุกข์ก็มีโอกาสกลายเป็นสุขในวันข้างหน้า (ถ้าพยายาม)
เอื้อน = หยุด (ฝนซา), เตื้อง = กระเตื้อง, ลุน = วันข้างหน้า
- คำสอนพ่อแม่นี้หนักเกิ่งธรณี ผู้ใดยำเยงนบหากสิดีเมือหน้า
ผู้ใดเคารพคำสั่งสอนพ่อแม่จะเจริญก้าวหน้า
เกิ่ง = ก้ำกึ่ง, ยำเยง = ยำเกรง, สิดี = เจริญ, เมือหน้า = ภายหน้า
- ยามยังน้อยให้หมั่นฮู้เฮียนคุณ บุญเฮามีสิยศสูงเพียงฟ้า
- ได้ขึ้นเฮือแล้ว อย่าลืมแพป้องไม้ไผ่ ได้เป็นใหญ่แล้ว อย่าลืมข้าผู้พลอย
- ชาติที่เงินคำแก้ว มันบ่แหม่นของไผ ผู้ใดมีใจเพียร หากสิหลงหลอนพ้อ
- ไผผู้มัวเมาคร้าน การงานตั้งต่อ บ่มีวันสิพบพ้อ เงินล้านค่าแพง
- ชื่อว่าโลกีย์กว้างเมืองคนมันบ่เที่ยง มันหากเงี่ยงซ่อยง่อยคือค่อยตลิ่งของ
ลางเทื่อแนวเด็กน้อยสอนคนหัวด่อน ลางเทื่อลุกไพร่บ้านสอนท้าวพ่อพญา ก็มี
โลกนี้ไม่เที่ยงหนอ วันนี้ลูกหลานอาจสอนพ่อแม่ พ่อเมืองยังต้องเชื่อชาวบ้าน
- ชื่อว่าแนวเด็กน้อย ตากอความคึดหม่อ ได้กอขอข้อหล่อ ความเว้าผัดอยู่ดาว
- เด็กน้อยมีความฮู้สองสามความมันก็อ่ง ผู้ใหญ่ฮู้ตั้งล้านก็อำไว้บ่ค่อยไข
ความรู้มีเพียงน้อยนิด อย่าหยิ่งผยองอวดรู้
- ชื่อว่าแนวความเว้าของคนมันเกินง่าย ได้เทิงหงายและคว่ำความเว้าบ่อยู่ความ
เขาฮักเขาก็ย่อง เขาซังเขาก็ว่า คือดั่งบักเค้าเม้า หมาเฒ่าเห่าแต่เขา
คันเฮาทำดีแล้ว เขาซังก็ตามซ่าง คันเฮาเฮ็ดแม่นแล้ว หยันหย่อก็ซ่างเขา
เขาสิพากันท้วง ทั้งเมืองก็บ่เงี่ยง เขาสิติทั้งค่าย ขายหน้าก็บ่อาย
- ขุดดินดั้นประสงค์หาแต่บ่อนกิ่ว แนวสิ่วไม้ประสงค์ไง้แต่บ่อนบาง
อ่านต่อ ผญาปริศนา
