ถ้าจะกล่าวถึงเครื่องดนตรีที่มีชื่อแปลกๆ ต้องมีชื่อของเครื่องประกอบจังหวะชนิดหนึ่งที่มีชื่อเรียกว่า "บักกั๊บแก้บ" คำว่า “กั๊บแก้บ” นั้นเป็นชื่อเรียกของ "กรับ" เรียกชื่อตามสำเนียงเสียงของกรับเมื่อกระทบกันจะมีเสียงดังว่า “กั๊บแก้บ” ตามที่ได้ยินของชาวไทยลาวในภาคอีสาน ซึ่งรู้จักใช้กั๊บแก้บมาแล้วหลายชั่วอายุคน ไม่มีหลักฐานชัดเจนว่าเริ่มต้นเมื่อใด แต่ได้รับความนิยมสูงสุดในช่วงปี พ.ศ. 2493 – 2495 เพราะในช่วงนั้นมีการแสดงหมอลำขึ้นประเภทหนึ่งเรียกว่า “หมอลำกั๊บแก้บ” เวลาลำทางสั้นเดินกลอน หมอลำจะเจ้ากำกั๊บแก้บนี้ไว้ในมือ มือละคู่ เมื่อขยับมือเอาแผ่นกั๊บแก้บกระทบกันทำให้เกิดกระสวนจังหวะเข้ากันกับจังหวะลำและท่าฟ้อนของหมอลำด้วย
คำว่า “บักกั๊บแก้บ” เป็นชื่อการละเล่นพื้นเมืองอีสานชนิดหนึ่ง สันนิษฐานว่า คงออกมาจากเสียงไม้กระทบกันดังกั๊บแก้บนั่นเอง เหมือนเสียงตุ๊กแก หรือเสียงแมวร้องบอกชื่อตัวเอง โดยถือเป็นศิลปะการแสดงเก่าแก่ คนอีสานใช้เล่นในเทศกาลต่างๆ มาเป็นเวลานาน มีการละเล่นในจังหวัดต่างๆ ทางภาคอีสานและนิยมนำมาเล่นในงานเทศกาลรื่นเริงในโอกาสต่างๆ ซึ่งวงดนตรีต่างๆ เช่น วงโปงลาง วงโหวด ซอ พิณ แคน และวงดนตรีผู้ไท ล้วนใช้กั๊บแก้บทั้งสิ้น เครื่องดนตรีที่ใช้ประกอบการแสดงนั้นจะมี กั๊บแก้บ พิณ แคน ฉิ่ง รำมะนา กริ่งกรอด กลองยาว ฉาบ
สำหรับ กั๊บแก้บ ทำจากไม้ที่เนื้อไม้มีความกังวาน (sonority) ในตัว เช่น ไม้ชิงชัน ประดู่ พะยูง มะหาด หมากเลื่อม เป็นต้น ชาวไทย-ลาวทำกั๊บแก้บขึ้นใช้หลายรูปร่าง ที่นิยมมากคือทำเป็นแท่งยาวประมาณ 1 คืบ (ประมาณ 8 นิ้ว) โดยใช้ไม้แปรรูปขนาดไม้หน้าสอง (มีขนาดหน้า ตัด 2 x 2 นิ้ว) เวลาบรรเลงใช้นิ้วมือทั้งสองจับตรงกึ่งกลางลำตัวกั๊บแก้บ เอากั๊บแก้บทั้งคู่ตีกระทบกัน กั๊บแก้บรูปร่างอื่นๆ เช่น ทำเป็นแผ่นบาง กว้างประมาณ 2 นิ้ว ยาวประมาณ 4 นิ้ว มักทำเป็น 2 คู่ เวลาบรรเลงใช้กำไว้ในมือทั้งสองข้างข้างละคู่ ขยับมือเอาแผ่นกั๊บแก้บกระทบกัน
อีกรูปร่างหนึ่งทำเป็นแท่งยาวประมาณ 1 ศอก ที่ปลายแท่งด้านหนึ่ง เอาตะปูตอกยึดแผ่นฝาจีบหรือเหรียญโลหะที่มีรูอยู่จุดกึ่งกลางติดไว้ 3 – 4 ชิ้น และที่ลำตัวของแท่งกั๊บแก้บด้านตรงข้ามนั้น เอาเลื่อยเซาะ เป็นร่องรูปฟันปลาหลายๆ ร่อง เวลาบรรเลงมักเอาแท่งกั๊บแก้บตีกระทบกันบ้าง เอาร่องขูดถูกันบ้าง ขณะที่ตีกระทบหรือขูดถูกันนั้นแผ่นฝาจีบ หรือเหรียญที่ติดอยู่ที่ส่วนหัว ก็จะเลื่อนขึ้นลงตามแนวตะปูกระทบกันดังกรุ๋งกริ๋งๆ ด้วย
ฟ้อนหมากกั๊บแก๊บ
หมากกั๊บแก๊บ เป็นเครื่องดนตรีประกอบจังหวะของภาคอีสาน มีด้วยกัน 2 ประเภท คือ
- กั๊บแก้บไม้สั้น เป็นไม้ผิวเรียบยาวประมาณ 4-6 นิ้ว
- กั๊บแก้บไม้ยาว เป็นไม้ผิวเรียบมีการหยักร่องฟันปลา เพื่อขูดกันให้ เกิดเสียง
การเล่นหมากกั๊บแก๊บนั้น สามารถเล่นได้ทุกโอกาสที่มีการบรรเลงดนตรีพื้นบ้าน และผู้เล่นส่วนใหญ่มักจะแต่งกายเหมือนชาวอีสานโบราณ คือนุ่งผ้าเตี่ยวมีการสักลวดลายบนร่างกาย ในการแสดงความเป็นชายมีความเชื่อเกี่ยวกับการอยู่ยงคงกระพัน การเล่นหมากกั๊บแก๊บ เป็นการเล่นที่ไม่มีรูปแบบตายตัว สุดแท้แต่ใครมีความสามารถในการแสดงออกถึงลีลาท่าทางที่โลดโผนให้เป็นที่ประทับใจของหญิงสาวหรือชาวบ้าน ในอีสานของความสนุกสนานความองค์อาจขี้เล่น ของชาวบ้านในชุมชุน หากเล่นกันเป็นคู่มีฝ่ายรุกฝ่ายรับ แล้วเปลี่ยนลีลาสลับกันก็ขึ้นอยู่กับโอกาสและปฏิภาณของผู้เล่น
การแสดงบักกั๊บแก้บที่มีชื่อเสียงโดดเด่น เช่น รำกั๊บแก้บของชาวผู้ไท อำเภอเรณูนคร จังหวัดนครพนม อำเภอเมือง จังหวัดสกลนคร และหมู่บ้านส้มป่อย ตำบลนาด่าน อำเภอสุวรรณคูหา จังหวัดหนองบัวลำภู ได้มีการละเล่นบักกั๊บแก้บมาช้านาน ซึ่งในบางครั้งก็ได้รับความสนใจดี บางครั้งก็ถูกละเลยไม่มีใครสนใจ จนกระทั่งมีการรวบรวมวงเล่นอย่างจริงจังขึ้นมาอีกครั้ง หลังจากนั้นจึงมีการเชิญวงบักกั๊บแก้บไปแสดงในงานประจำปี และงานเทศกาลต่างๆ ในพื้นที่ภาคอีสาน ซึ่งถือเป็นการอนุรักษ์ในทางหนึ่ง
ฟ้อนหมากกั๊บแก๊บลำเพลิน วงโปงลางสาเกตนคร วิทยาลัยนาฏศิลปร้อยเอ็ด
เครื่องดนตรี "บักกั๊บแก้บ" ได้รับการประกาศเป็น "รายการเบื้องต้นมรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรม" แต่ยังไม่ได้รับการประกาศขึ้นบัญชีเป็น "มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมของชาติ"
