การฟ้อนพื้นบ้านแบบต่างๆ

ศิลปการฟ้อนรำของชาวอีสาน มีหลากหลายรูปแบบที่แตกต่างกันออกไปในแต่ละถิ่น ตามอิทธิพลของกลุ่มชนพื้นเมืองในละแวกนั้นๆ เช่น ทางอีสานใต้ก็จะมีอิทธิพลของเขมรปะปนอยู่มาก ทางด้านเหนือก็มีอิทธิพลจากทางล้านช้าง ทางสกลนคร นครพนม มุกดาหารก็มีชนเผ่าพื้นเมืองในถิ่นนั้นเช่น ย้อ โซ้ ภูไท อย่างไรก็ตามเราก็พอจะจำแนกการฟ้อนออกเป็นประเภทต่างๆ ได้ดังนี้

เซิ้งกุบ 

กุบ ในภาษาของชาวอีสานแปลว่า หมวก เซิ้งกุบ เป็นชุดการแสดงที่ได้นำลีลาชีวิตของชาวอีสานพื้นบ้านมาแสดง ในรูปลักษณ์ที่แปลกตาไปจากชุดอื่นๆ โดยทางวิทยาลัยครูมหาสารคามได้ดัดแปลงสภาพชีวิตพื้นบ้านอีสาน ซึ่งในฤดูฝนชาวบ้านจะดำนา พอตกค่ำอาจจะมีฝนรินๆ ชาวอีสานก็จะเตรียมอุปกรณ์ออกไปจับกบ โดยถือตะเกียงที่ทำจากกระบอกไม้ไผ่และไม้สำหรับตีกบ การฟ้อนชุด "เซิ้งกุบ" นี้จึงได้นำลีลาขั้นตอนของการออกไปจับกบมาประยุกต์ เป็นชุดฟ้อนขึ้นอย่างงดงาม แปลกตา

เครื่องแต่งกาย ฝ่ายหญิงสวมชุดพื้นเมืองอีสาน โดยสวมเสื้อแขนกระบอกสีคล้ำ นุ่งผ้าซิ่นพื้นเมือง สวมหมวกงอบ ฝ่ายชายนุ่งกางเกงขาก๊วยสั้น สวมเสื้อม่อฮ่อม มือถือตะเกียงและไม้ตีกบ

อุปกรณ์สำหรับการแสดง หมวกงอบ ตะเกียง กระบอกไม้ไผ่ ไม้สำหรับตีกบ

เครื่องดนตรี ใช้ดนตรีพื้นเมืองอีสาน ทำนองเซิ้ง

เซิ้งสาวน้อยเลียบดอนสวรรค์

ดอนสวรรค์ เป็นเกาะใหญ่อยู่กลางหนองหาร อำเภอเมือง จังหวัดสกลนคร เป็นเกาะที่มีความงดงามตามธรรมชาติ และเป็นสถานที่ท่องเที่ยวอันสำคัญของจังหวัดสกลนคร โดยเฉพาะในเวลาเย็น หนุ่มสาวชาวบ้านต่างพากันไปพายเรือเที่ยวชมทิวทัศน์อันงดงามของเกาะดอนสวรรค์เป็นจำนวนมาก ทางภาควิชานาฏศิลป์ วิทยาลัยครูสกลนคร จึงจัดทำเป็นชุดฟ้อนขึ้นเพื่อเป็นที่ระลึกถึงความงดงามของเกาะดอนสวรรค์ โดยฟ้อนตามบทร้องและดนตรี

เครื่องแต่งกาย ผู้แสดงใช้หญิงล้วน สวมเสื้อแขนกระบอกคอกลม ห่มสไบ นุ่งซิ่นสั้นคลุมเข่า เกล้าผมมวยทัดดอกไม้

เครื่องดนตรี ใช้ดนตรีพื้นเมืองเพลงผู้ไทยน้อย และเพลงเซิ้งแข่งเรือ

เซิ้งสาวน้อยเลียบดอนสวรรค์

เซิ้งสวิง

เซิ้งสวิง เป็นการละเล่นพื้นบ้านของภาคอีสาน ซึ่งเป็นการละเล่นเพื่อการส่งเสริมทางด้านจิตใจของประชาชนในท้องถิ่น อำเภอยางตลาด จังหวัดกาฬสินธุ์ เซิ้งสวิงเป็นชุดฟ้อนที่มีความสนุกสนาน โดยดัดแปลงท่าฟ้อนจากการที่ชาวบ้านอีสานออกไปหาปลา โดยมี "สวิง" เป็นเครื่องมือหลักในการหาปลาของชาวบ้าน ซึ่งมีอาชีพในการจับสัตว์น้ำ นอกจากมีสวิงแล้วยังมี "ข้อง" ซึ่งเป็นภาชนะสำหรับใส่ปลาที่จับได้

เซิ้งสวิง มีการประยุกต์กันมาเรื่อยๆ และในปี พ.ศ. 2515 ทางกรมศิลปากรจึงได้นำท่าฟ้อนของท้องถิ่นมาปรับปรุงให้มีท่วงท่ากระฉับกระเฉงขึ้น ท่าฟ้อนจะแสดงให้เห็นถึงการออกไปหาปลา การช้อนปลา จับปลา และการรื่นเริงใจ เมื่อหาปลาได้มากๆ ผู้แสดงฝ่ายหญิงจะเป็นผู้ถือสวิงไปช้อนปลา ส่วนฝ่ายชายจะนำข้องไปคอยใส่ปลาที่ฝ่ายหญิงจับได้

เซิ้งสวิง

เครื่องแต่งกาย ฝ่ายหญิงสวมเสื้อแขนกระบอกคอกลม นุ่งซิ่นมัดหมี่ เกล้าผมมวยทัดดอกไม้ ฝ่ายชายสวมเสื้อม่อฮ่อม นุ่งกางเกงขาก๊วย เอาผ้าขาวม้าคาดพุง

เครื่องดนตรี ใช้ดนตรีพื้นเมืองอีสานในจังหวะเซิ้ง

เซิ้งกระติบข้าว

เซิ้งกระติบข้าว เป็นการแสดงของภาคอีสานที่เป็นที่รู้จักกันดี และแพร่หลายที่สุดชุดหนึ่ง จนทำให้คนทั่วไปเข้าใจว่า การแสดงของภาคอีสานมีลักษณะเป็นการรำเซิ้งเพียงอย่างเดียว เซิ้งกระติบข้าวได้แบบอย่างมาจากการเซิ้งบั้งไฟ ซึ่งแต่เดิมเซิ้งอีสานจริงๆ ไม่มีท่าทางอะไร มีแต่กินเหล้า ยกมือไม้สะเปะสะปะให้เข้ากับจังหวะเสียงกลองไปตามใจ (มีผู้นิยามว่า ฟ้อนตามแบบกรมสรรพสามิต) โดยไม่ได้คำนึงถึงความสวยงาม นอกจากให้เข้าจังหวะกลอง ตบมือไปตามเรื่องตามฤทธิ์เหล้า

ในราว พ.ศ. 2507 สมเด็จพระบรมราชินีนาถ (ในรัชกาลที่ ๙) ต้องการการแสดงของภาคอีสาน เพื่อต้อนรับสมเด็จพระนางเจ้าอะเลียนา และเจ้าหญิงบีทริกซ์ แห่งประเทศเนเธอแลนด์ จึงมีการนำเอาเพลงอีสานคือ หมอลำจังหวะช้าเร็ว โดยมีท่าถวายบังคม ท่านกบิน ท่าเดิน ท่าดูดาว ท่าม้วนตัว ท่าสนุกสนาน ท่าปั้นข้าวเหนียว ท่าโปรยดอกไม้ ท่าบังแสงอาทิตย์ ท่าเตี้ย (รำเตี้ย) และในการแต่งกายครั้งแรกนั้นจะนุ่งผ้าซิ่นห่มผ้าสไบ เกล้าผมสูง แต่ไม่มีใครยอมห้อยกระติบข้าวเพราะเห็นว่ารุงรัง

พระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัว (รัชกาลที่ ๙) เสด็จทอดพระเนตร พระองค์จึงรับสั่งให้ใครสักคนหนึ่งลองรำดูว่า ถ้าไม่ห้อยกระติบข้าว หรือห้อยกระติบข้าวแล้วจะเป็นอย่างไร? คุณหญิงเบญจวรรณ อรวรรณ เป็นผู้ทดลองรำดู ครั้งแรกไม่ห้อยกระติบข้าวก็น่ารักดี ครั้งที่สองรำโดยห้อยกระติบข้าวทุกคนก็คิดว่า กำลังน่ารัก พระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวทรงรับสั่งคำเดียวว่า "น่าเอ็นดูดีนี่" ผู้รำทุกคนก็พากันรีบห้อยกระติบข้าวกันใหญ่ทางไหล่ขวาทุกคน การเซิ้งครั้งนั้น ท่านผู้หญิงมณีรัตน์ บุนนาค เรียกชื่อว่า "เซิ้งอีสาน" ต่อมามีผู้นำเซิ้งอีสานไปแสดงกันทั่วไปแต่เปลี่ยนชื่อใหม่ว่า "เซิ้งกระติบข้าว"

เซิ้งกระติบข้าว

เครื่องแต่งกาย ผู้แสดงใช้ผู้หญิงล้วน สวมเสื้อแขนกระบอกคอกลมสีพื้น นุ่งผ้าซิ่นมัดหมี่ ห่มผ้าสไบเฉียง ผมเกล้ามวยทัดดอกไม้ห้อยกระติบข้าวทางไหล่ขวา

เครื่องดนตรี ใช้ดนตรีพื้นเมืองอีสาน ทำนองเซิ้ง

อุปกรณ์การแสดง กระติบข้าว

ฟ้อนเซิ้งแคน - ฟ้อนชุดเล่นสาวเป่าแคน | ฟ้อนโปงลาง - ฟ้อนไทยภูเขา - ฟ้อนชุดสาวอีสานเล่นน้ำ - ฟ้อนคูณลาน
ฟ้อนอุบล - ฟ้อนกลองตุ้ม - เซิ้งกะโป๋ - เซิ้งทำนา | เซิ้งกุบ - เซิ้งสาวน้อยเลียบดอนสวรรค์ - เซิ้งสวิง - เซิ้งกระติบข้าว
เซิ้งกระหยัง - เซิ้งครกมอง - เซิ้งข้าวจี่ - รำหมากข่าแต้ | รำลาวกระทบไม้ - รำโก๋ยมือ - รำกลองยาวอีสาน - ลำลายกลองกิ่งกุสุมาลย์ รำส่วงเฮือ - รำจก - รำชุดบุรีรัมย์ตำน้ำกิน - ระบำโคราชประยุกต์ | ระบำว่าว - ระบำกลอง - ระบำสุ่ม - เรือมอันเร (รำสาก) เรือมซาปดาน - เรือมซันตรูจ - เรือมตลอก (ระบำกะลา) - เรือมจับกรับ

การฟ้อนพื้นบ้านแบบต่างๆ

ศิลปการฟ้อนรำของชาวอีสาน มีหลากหลายรูปแบบที่แตกต่างกันออกไปในแต่ละถิ่น ตามอิทธิพลของกลุ่มชนพื้นเมืองในละแวกนั้นๆ เช่น ทางอีสานใต้ก็จะมีอิทธิพลของเขมรปะปนอยู่มาก ทางด้านเหนือก็มีอิทธิพลจากทางล้านช้าง ทางสกลนคร นครพนม มุกดาหารก็มีชนเผ่าพื้นเมืองในถิ่นนั้นเช่น ย้อ โซ้ ภูไท อย่างไรก็ตามเราก็พอจะจำแนกการฟ้อนออกเป็นประเภทต่างๆ ได้ดังนี้

ฟ้อนอุบล 

ฟ้อนอุบล เป็นชุดฟ้อนที่ประดิษฐ์ขึ้นโดยชาวอุบลราชธานี การฟ้อนมุ่งความอ่อนช้อยสวยงาม ท่วงทำนองเพลงที่ใช้ประกอบการฟ้อนคือ เพลงอุบลราชธานี (ลาวอุบล) การฟ้อนอุบลนี้เดิมไม่มีปรากฏ ชาวอุบลส่วนใหญ่จะได้ยินได้ฟังเฉพาะเพลงลาวอุบล ซึ่งแต่งและบรรเลงโดยครูดนตรีไทยอาวุโสผู้หนึ่ง สำหรับเป็นเพลงประจำจังหวัด ระยะหลังจึงมีผู้คิดท่าฟ้อนประกอบเพลงขึ้น เนื้อเพลงจะถ่ายทอดให้เห็นถึงจังหวัดอุบลราชธานี เป็นจังหวัดหนึ่งในภาคอีสานที่มีความอุดมสมบูรณ์และความเจริญในหลายด้านจนได้ชื่อว่าเป็น "ถิ่นไทยดี" ผู้คนเต็มไปด้วยความโอบอ้อมอารี มีน้ำใจ สมชื่อว่าเป็นเมืองแห่งดอกบัวงาม

เครื่องแต่งกาย ผู้แสดงใช้ผู้หญิงล้วน แต่งกายด้วยผ้าขิดรูดหน้าอก คลุมไหล่ด้วยผ้าโปร่งสีนวล ผ้าถุงจะเป็นผ้าสีชมพูจีบหน้านาง ในมือถือดอกบัวสีขาวคนละ 1 ดอก

เครื่องดนตรี ใช้ดนตรีพื้นเมืองอีสาน ทำนองเพลงอุบลราชธานี

อุปกรณ์ประกอบการแสดง ดอกบัวประดิษฐ์คนละ 1 ดอก

ลำดับขั้นตอนการแสดง ท่าทางในการฟ้อนอุบลจะมี 2 ประเภท คือ

1. ท่าฟ้อนประกอบเนื้อเพลง เป็นการฟ้อนประกอบเนื้อหาของเพลงหรืออาจเรียกว่า รำตีบท
2. ท่าสลับเพลง เป็นการฟ้อนแปรท่าต่างๆ เน้นความสวยงาม และความพร้อมเพรียงกัน

ดังนั้นในการฟ้อนจะมีลำดับขั้นตอนดังนี้

• เริ่มต้นด้วยการบรรเลงเพลงลาวอุบลท่อนละ 1 เที่ยว ทั้ง 3 ท่อน ผู้ฟ้อนจะออกด้วยท่ามือขวาถือกระทงในระดับสูงกว่าศีรษะ เอียงตัวตามมือสูง มือซ้ายจีบหงายระดับต่ำส่งมือไปด้านหลัง ผู้ฟ้อนจะยืนเรียงแถวหน้ากระดาน 2 แถว แถวหน้า 4 คน แถวหลัง 4 คน
• ร้องเพลงท่อนที่ 1 ผู้ฟ้อนทำท่าให้สอดคล้องกับเนื้อเพลง
• ดนตรีบรรเลงรับท่อน 1 ผู้ฟ้อนแบ่งเป็น 2 กลุ่มๆ ละ 4 คน นำดอกบัวมารวมกันเป็นสี่มุม สลับการหมุนตัวเข้าออกภายในวงและนอกวง มือทั้งสองเปลี่ยนท่าสลับไปมาตามจังหวะที่หมุนตัว พอจบท่อนเพลงกลับไปยืนเรียง 2 แถวเหมือนเดิม
• ร้องเพลงท่อนที่ 2 ผู้ฟ้อนทำท่าให้สอดคล้องกับเนื้อเพลง จบลงด้สยการแปรแถว 4 แถว ผู้ฟ้อนนั่งหันหน้าเข้าหากัน
• ดนตรีรับท่อน 2 ผู้ฟ้อนทั้งหมดยก 2 มือ ประคองดอกบัวยกสลับซ้ายขวา
• ร้องเพลงท่อนที่ 3 ผู้ฟ้อนทำท่าให้สอดคล้องกับเนื้อเพลง จบลงด้วยท่าที่ผู้ฟ้อนทั้ง 8 คนจะยืนเรียงเป็นครึ่งวงกลม
• ดนตรีรับท่อน 3 ผู้ฟ้อนยืนแถวเรียงสองทะแยงกับความยาวของเวที มือซ้ายตั้งวงบนไว้ตลอด มือขวายกกระทงร่อนสูงขนานกับวงบน สลับกับการส่งกระทงไปด้านหลัง มือสูงระดับเอว

ท่ารำเพลงอุบลราชธานี

ฟ้อนกลองตุ้ม

ฟ้อนกลองตุ้ม บางที่เรียกกันว่า เซิ้งกลองตุ้ม เป็นการฟ้อนเซิ้งแบบสนุกสนานของชาวบ้านภาคอีสานในเทศกาลบุญเดือนหก หรือบุญบั้งไฟ หรือบุญเดือนสี่หรือบุญมหาชาติของชาวอีสาน ฟ้อนกลองตุ้ม เป็นการฟ้อนรำประกอบจังหวะกลองที่เรียกว่า "กลองตุ้ม" ผู้ชายฟ้อนล้วนๆ ท่าฟ้อนเป็นท่าอิสระไม่จำกัดตายตัว สุดแต่ผู้ฟ้อนจะคิดขึ้น จุดมุ่งหมายในการฟ้อนเป็นไปเพื่อขอเหล้าหรือปัจจัยไทยทาน โดยผู้ฟ้อนจะว่ากลอนเซิ้งขอบริจาค หรือเล่าเรื่องราวที่สนุกสนานให้ชาวบ้านฟัง

จากการพิจารณาที่มาของฟ้อนกลองตุ้มจะเห็นว่า มีความเกี่ยวพันกับบุญบั้งไฟอย่างใกล้ชิด เพราะทำนองที่ใช้ในการว่ากลอนเซิ้งนี้เหมือนทำนองเซิ้งบั้งไฟทุกประการ เพียงแต่ช้าเนิบนาบกว่าเล็กน้อย ดังนั้นจึงสันนิษฐานว่า ฟ้อนกลองตุ้มนี้มีที่มาจากเซิ้งบั้งไฟนี่เอง แต่เป็นไปในตอนที่ชาวบ้านเดินทางไปตามบ้าน และว่ากลอนเพื่อขอปัจจัยตามบ้านต่างๆ และในการไปไม่ได้ใช้เครื่องดนตรีมากนัก นอกจากกลองตุ้มคอยตีให้จังหวะ

โดยปกติเรามักจะรู้จักการรำเซิ้งในขบวนแห่บั้งไฟเป็นส่วนใหญ่ ฟ้อนกลองตุ้มไม่ค่อยมีผู้ใดรู้จักมากนัก เมื่อ นายนิพนธ์ รองทอง นิสิตภาคสมทบวิชาเอกภาษาไทย รุ่น 12 นำมาเผยแพร่ ทางมหาวิทยาลัยศรีนครินทรวิโรฒ มหาสารคาม เห็นว่า ควรอนุรักษ์ไว้ จึงได้มีการฝึกฟ้อนกลองตุ้มขึ้น โดยท่าทางฟ้อนรำนำมาจากการได้เห็นฟ้อนกลองตุ้ม ของชาวตำบลนาคำใหญ่ อำเภอเขื่องใน จังหวัดอุบลราชธานี ผู้ควบคุมการฝึกซ้อมคือ อาจารย์จารุวรรณ ธรรมวัตร

เครื่องแต่งกาย เมื่อพิจารณาเครื่องแต่งกายฟ้อนกลองตุ้ม พบว่าที่น่าสนใจศึกษาเป็นพิเศษก็คือ เครื่องประดับศีรษะ จะเห็นว่าทำมาจากเส้นใยของบวบแห้งประดับด้วยดอกไม้ต่างๆ น่าสังเกตว่า เครื่องสวมหัวทำนองนี้ไม่ค่อยมีในภาคอีสาน เท่าที่ปรากฏอยู่มักเป็นเครื่องสวมศีรษะของชาวภาคเหนือ ใช้สวมให้เด็กชายหรือหนุ่มในพิธีบวช ซึ่งจะมาปรากฏในภาคอีสานได้อย่างไรนั้นเป็นเรื่องที่น่าศึกษาต่อไป ส่วนเสื้อผ้าจะถือเอาตามสะดวก บางหมู่บ้านจะนุ่งกางเกง บางหมู่บ้านนุ่งโสร่ง เสื้อบางทีเป็นเสื้อที่ใช้ทั่วไป บางทีอาจเป็นเสื้อม่อฮ่อม มีฝ้ายคล้อยเฉียงไหล่เป็นเครื่องประดับ มือสวมเล็บซึ่งทำจากโครงไม้ไผ่พันรอบๆ ด้วยฝ้ายสีต่างๆ

ทางมหาวิทยาลัยศรีนครินทรวิโรฒ มหาสารคาม ได้ดัดแปลงจากเดิมเล็กน้อย นั่นคือสวมเสื้อม่อฮ่อม นุ่งโสร่ง และให้ผู้ฟ้อนแต่งกายเหมือนกันทุกคนเพื่อความสวยงาม

ฟ้อนกลองตุ้ม

เครื่องดนตรี ประกอบด้วยกลองตุ้ม ฉิ่ง ฉาบ

ความรู้เพิ่มเติม

การฟ้อนกลองตุ้ม เป็นศิลปะการฟ้อนรำพื้นบ้านที่พบเห็นทั่วไปในภาคอีสานเขตลุ่มน้ำมูล เป็นศิลปะการแสดงพื้นบ้านที่นิยมฟ้อนในงานเทศกาลบุญบั้งไฟ เป็นการละเล่นอย่างหนึ่งที่มีความสำคัญต่อวิถีวัฒนธรรมท้องถิ่นและพบมากที่สุดในกลุ่มสังคมวัฒนธรรมแบบลาว เนื่องจากจังหวัดศรีสะเกษมีประชากรที่มีลักษณะสังคมวัฒนธรรมถึง 4 ชาติพันธุ์ คือ เขมร ส่วย ลาว และเยอ โดยเฉพาะในพื้นที่ อำเภอ กันทรารมย์ จังหวัดศรีสะเกษ ที่ได้ขึ้นชื่อว่า “กันทรารมย์ ลีลากลองตุ้ม ลุ่มนทีแม่มูล” การฟ้อนกลองตุ้มจึงไม่ได้เป็นเพียงแค่การฟ้อนเพื่อความสนุกสานแต่ยังเกี่ยวข้องกับความเชื่อของท้องถิ่นที่สะท้อนภาพสังคมได้ในหลายมิติ โดยชาวบ้านถือว่าการฟ้อนกลองตุ้มเป็นการฟ้อนรำหรือการร่ายรำที่มีความศักดิ์สิทธิ์เพื่อบูชาพญาแถน ที่คนอีสานเชื่อว่าเป็นเทพผู้ศักดิ์สิทธิ์ที่คนอีสานให้ความเคารพนับถือเปรียบผู้ให้กำเนิดเผ่าพันธุ์มนุษย์และช่วยดลบันดาลให้เกิดความอุดมสมบูรณ์แก่แผ่นดิน พืชพันธุ์ธัญญาหารด้วยการดลบันดาลให้ฝนฟ้าตกต้องตามฤดูกาล ซึ่งน้ำฝนที่ได้จากฟ้าถือว่ามีความสำคัญต่อวิถีชีวิตของเป็นอย่างยิ่งชาวจังหวัดศรีสะเกษและคนอีสานทั่วไปจึงมีความพิถีพิถันและให้ความสำคัญเป็นอย่างยิ่ง

เครื่องดนตรีที่ใช้บรรเลงในการฟ้อนกลองตุ้มมีอยู่ด้วยกันสองชนิดคือ กลองตุ้ม กับ พางฮาด กลองตุ้ม ถือว่าเป็นเครื่องดนตรีหลักมีความสำคัญอย่างยิ่งในการฟ้อนกลองตุ้ม ตามความเชื่อของชาวบ้านกลองตุ้มเปรียบเสมือนเสียงของฟ้าร้อง เสียงตุ้ม ตุ้ม ตุ้ม เป็นเสียงที่ฟังแล้วดูหนักแน่น ถ้าถึงช่วงเทศกาลบุญบั้งไฟแล้วเมื่อได้ยินเสียง ตุ้ม ตุ้ม ตุ้ม ชาวบ้านจะมีความรู้สึกตื้นเต้น มีความกระตือลือล้นอยากจะมาร่วมเล่นและร่วมฟ้อน เสียงกลองตุ้มจึงถือว่าเป็นพระเอกของงาน ลักษณะทางกายภายของกลองตุ้มจะเป็นกลองสองหน้า ทำจากไม้เนื้ออ่อน เช่น ไม้ขนุน ไม้มะม่วง เป็นต้น หน้ากลองจะทำจากหนังวัวหรือหนังควาย ในอดีตจะขึงหน้ากลองด้วยหนังสัตว์แต่ปัจจุบันขึงหน้ากลองด้วยเชือก ไม้ตีจะทำขึ้นอย่างง่ายเพื่อความสะดวก กลองตุ้มเป็นสัญลักษณ์ที่สะท้อนให้เห็น ศิลปะและความเชื่อ การประดิษฐ์สิ่งของเครื่องใช้และนำมาประยุกต์ใช้ในด้านศิลปะบวกกับความเชื่อ จึงถือว่าเป็นภูมิปัญญาในการดำเนินชีวิตที่มีความสอดคล้องกับลักษณะทางภูมิประเทศและสิ่งแวดล้อมของมนุษย์

เครื่องดนตรีอีกชิ้นหนึ่งที่ขาดไม่ได้เหมือนกัน คือ พางฮาด เสียงของพางฮาดชาวบ้านมีความเชื่อและมีจินตนาการว่าเป็นเสียงของฟ้าผ่า (เมื่อมีฟ้าร้องแล้วต้องมีฟ้าผ่า) พางฮาดทำจากทองเหลืองหลอมและนำมาตีเป็นแผ่นเหมือนฆ้อง แต่ด้านหน้าไม่มีลักษณะนูนออกมาหรือเรียกอีกอย่างว่า ฆ้องหน้าแบน หรือ ฆ้องหน้าเรียบ ถ้าจะให้ชัดแล้วพางฮาดกับฆ้องของคนจีนก็มีลักษณะทั้งกายภาพและเสียงเหมือนกัน เสียงของพางฮาดจะมีเสียงดัง พาง พาง พาง สลับกับเสียงกลองตุ้ม เมื่อฟังแล้วจึงเหมือนกับเสียงฟ้าร้องกับเสียงฟ้าผ่า ตามจินตนาการของชาวบ้านจริงๆ

เซิ้งกะโป๋

เซิ้งกะโป๋ เป็นการละเล่นที่เน้นความสนุกสนานเป็นหลักโดยใช้ กะโป๋ หรือ กะลามะพร้าว เป็นอุปกรณ์ที่สำคัญในการเล่น เป็นที่น่าสังเกตว่าประเทศต่างๆ ในแถบเอชียตะวันออกเฉียงใต้ เช่น ฟิลิปปินส์ อินโดนีเซีย โดยเฉพาะมาเลเซีย มีการละเล่นซึ่งใช้กะลาประกอบอยู่ ซึ่งเมื่อเสร็จจากการเก็บเกี่ยวชาวมาเลย์ก็จะมีการรื่นเริงและฉลองกัน บ้างก็ช่วยกันขูดมะพร้าวและตำน้ำพริก จึงได้นำเอากะลามะพร้าวมาเคาะประกอบจังหวะกันเป็นที่สนุกสนาน ระบำกะลาของมาเลเซียมีชื่อเป็นภาษามาเลย์ว่า "เดมปุรง" หรือแม้แต่ประเทศกัมพูชาก็มีการละเล่นที่ใช้กะลาเป็นอุปกรณ์เช่นเดียวกัน เซิ้งกะโป๋คงได้แบบอย่างมาจากระบำกะลาที่นิยมเล่นกันในกัมพูชาและแถบอีสานใต้ ระบำกะลามีจังหวะเนิบนาบ จึงมีการปรับปรุงใหม่โดยใช้เพลงพื้นเมืองอีสาน และยังนำเอาเพลงพื้นเมืองของอีสานใต้มาใช้ประกอบอยู่คือเพลง เจรียงซันตรูจ

เครื่องแต่งกาย เซิ้งกะโป๋จะแบ่งผู้แสดงออกเป็น 2 ฝ่าย คือ หญิงและชาย ฝ่ายหญิงนุ่งซิ่นพื้นเมืองอีสาน สวมเสื้อแขนกระบอก เกล้าผมมวยใช้แพรมนรัดมวย ฝ่ายชายนุ่งกางเกงขาก๊วย สวมเสื้อคอกลม มีผ้าขาวม้าผูกเอว

เครื่องดนตรี ใช้ดนตรีพื้นเมืองอีสาน แต่เล่นลายพื้นเมืองของอีสานใต้คือ เจรียงซันตรูจ

เซิ้งกะโป๋ หรือ เซิ้งกะลา นี้มีผู้ประดิษฐ์จัดทำเป็นชุดฟ้อนที่แตกต่างกันออกไป เช่น

• วิทยาลัยนาฏศิลป์กาฬสินธุ์ จะใช้ลีลาการกระทบกะลาที่ไม่คล้ายกับระบำกะลาของอีสานใต้มากนัก และนำการละเล่นของพื้นเมืองของเด็กอีสานมาประกอบ เช่น การเดินกะโป๋ หรือ หมากกุ๊บกั๊บ ฯลฯ
• วิทยาลัยนาฏศิลป์ร้อยเอ็ด จะใช้ลีลาการกระทบกะลา ซึ่งพอจะเห็นเค้าว่าได้แบบอย่างมาจากระบำกะลาของอีสานใต้ แต่งกายเช่นเดียวกับระบำกะลา คือฝ่ายหญิงนุ่งโจงกระเบน สวมเสื้อแขนกระบอก คล้องสไบผูกชายที่เอว ฝ่ายชายนุ่งโจงกระเบนสวมเสื้อคอกลมแขนสั้น มีผ้าขาวม้าพับทบด้านหน้า ทิ้งชายด้านหลัง

เซิ้งกระโป๋

เซิ้งทำนา

เซิ้งทำนา เป็นชุดฟ้อนที่สะท้อนให้เห็นขั้นตอนของการทำนา ซึ่งเป็นอาชีพหลักของชาวอีสาน ตั้งแต่การเดินไปนา หว่านกล้า ดำนา เกี่ยวข้าว ตีข้าว กอบข้าวใส่ตะกร้า เก็บขึ้นสู่ยุ้งฉาง เป็นอันเสร็จสิ้นกระบวนการทำนา

การแต่งกาย ฝ่ายหญิงจะสวมเสื้อแขนกระบอกสีน้ำเงิน ผ่าหน้าใช้กระดุมสีขาวติดรอบชายทั้งตัว นุ่งซิ่นพื้นมีเชิงตีนซิ่น สวมหมวกงอบ ห่มสไบซึ่งทำจากตีนซิ่น เหน็บเคียวคนละอัน ฝ่ายชาย นุ่งกางเกงขาก๊วยสั้นแค่เข่า สวมเสื้อม่อฮ่อม ใช้ผ้าผูกเอวและโพกศีรษะ มีตะกร้าห้อยและเหน็บเคียวคนละอัน

เครื่องดนตรี ใช้ดนตรีพื้นเมืองอีสาน ลายเซิ้งบั้งไฟ

อุปกรณ์การแสดง ตะกร้าและเคียว

ฟ้อนเซิ้งแคน - ฟ้อนชุดเล่นสาวเป่าแคน | ฟ้อนโปงลาง - ฟ้อนไทยภูเขา - ฟ้อนชุดสาวอีสานเล่นน้ำ - ฟ้อนคูณลาน
ฟ้อนอุบล - ฟ้อนกลองตุ้ม - เซิ้งกะโป๋ - เซิ้งทำนา | เซิ้งกุบ - เซิ้งสาวน้อยเลียบดอนสวรรค์ - เซิ้งสวิง - เซิ้งกระติบข้าว
เซิ้งกระหยัง - เซิ้งครกมอง - เซิ้งข้าวจี่ - รำหมากข่าแต้ | รำลาวกระทบไม้ - รำโก๋ยมือ - รำกลองยาวอีสาน - ลำลายกลองกิ่งกุสุมาลย์ รำส่วงเฮือ - รำจก - รำชุดบุรีรัมย์ตำน้ำกิน - ระบำโคราชประยุกต์ | ระบำว่าว - ระบำกลอง - ระบำสุ่ม - เรือมอันเร (รำสาก) เรือมซาปดาน - เรือมซันตรูจ - เรือมตลอก (ระบำกะลา) - เรือมจับกรับ

การฟ้อนพื้นบ้านแบบต่างๆ

ศิลปการฟ้อนรำของชาวอีสาน มีหลากหลายรูปแบบที่แตกต่างกันออกไปในแต่ละถิ่น ตามอิทธิพลของกลุ่มชนพื้นเมืองในละแวกนั้นๆ เช่น ทางอีสานใต้ก็จะมีอิทธิพลของเขมรปะปนอยู่มาก ทางด้านเหนือก็มีอิทธิพลจากทางล้านช้าง ทางสกลนคร นครพนม มุกดาหารก็มีชนเผ่าพื้นเมืองในถิ่นนั้นเช่น ย้อ โซ้ ภูไท อย่างไรก็ตามเราก็พอจะจำแนกการฟ้อนออกเป็นประเภทต่างๆ ได้ดังนี้

ฟ้อนโปงลาง

โปงลาง ดิมเป็นชื่อของโปงที่แขวนอยู่ที่คอของวัวต่าง โปงทำด้วยไม้หรือโลหะ ที่เรียกว่า โปง เพราะส่วนล่างปากของมันโตหรือพองออก ในสมัยโบราณชาวอีสานเวลาเดินทางไปค้าขายยังต่างแดน โดยใช้การบรรทุกสินค้าบนหลังวัว ยกเว้นวัวต่าง เพราะเป็นวัวที่ใช้นำหน้าขบวนผูกโปงลางไว้ตรงกลางส่วนบนของต่าง เวลาเดินจะเอียงซ้ายทีขวาทีสลับกันไป ทำให้เกิดเสียงดัง ซึ่งเป็นสัญญาณบอกให้ทราบว่าหัวหน้าขบวนอยู่ที่ใด และกำลังมุ่งหน้าไปทางไหนเพื่อป้องกันมิให้หลงทาง

ส่วนระนาดโปงลางที่ใช้เป็นดนตรีปัจจุบันนี้ พบมากที่จังหวัดกาฬสินธุ์ เรียกว่า "ขอลอ" หรือ "เกาะลอ" ดังเพลงล้อสำหรับเด็กว่า "หัวโปก กระโหลกแขวนคอ ตีขอลอดังไปหม่องๆ" ชื่อ "ขอลอ" ไม่ค่อยไพเราะจึงมีคนตั้งชื่อใหม่ว่า "โปงลาง" และนิยมเรียกกันมาจนถึงปัจจุบัน ไม้ที่นำมาทำเป็นโปงลางที่นิยมกันได้แก่ ไม้มะหาด และไม้หมากเหลื่อม การเล่นทำนองดนตรีของโปงลางจะใช้ลายเดียวกันกับ แคน และพิณ ลายที่นิยมนำมาจัดท่าประกอบการฟ้อน เช่น ลายลมพัดพร้าว ลายช้างขึ้นภู ลายแม่ฮ้างกล่อมลูก ลายนกไซบินข้ามทุ่ง ลายแมงภู่ตอมดอก ลายกาเต้นก้อน เป็นต้น

เครื่องแต่งกาย ใช้ผู้แสดงหญิงล้วนสวมเสื้อแขนกระบอกสีพื้น นุ่งผ้ามัดหมี่ใช้ผ้าสไบเฉียงไหล่ ผูกโบว์ตรงเอว ผมเกล้ามวยทัดดอกไม้

เครื่องดนตรี ใช้ดนตรีพื้นเมืองอีสาน ลายโปงลางหรือลายอื่นๆ

ฟ้อนโปงลาง

ฟ้อนไทยภูเขา

ฟ้อนไทยภูเขา เป็นชุดฟ้อนที่ได้นำสภาพชีวิตของชาวผู้ไทกลุ่มเล็กๆ กลุ่มหนึ่ง ซึ่งอยู่ที่อำเภอคำม่วง จังหวัดกาฬสินธุ์ ซึ่งมีสภาพภูมิประเทศแตกต่างจากผู้ไทกลุ่มอื่นๆ เพราะอาศัยอยู่ในเขตเทือกเขาภูพาน ฟ้อนไทยภูเขาจะแสดงให้เห็นถึงสภาพชีวิตของชาวอีสานที่มีชีวิตความเป็นอยู่อย่างง่ายๆ โดยอาศัยธรรมชาติเป็นหลัก และแสดงให้เห็นการดำรงชีวิตของชาวผู้ไทตั้งแต่ การเดินขึ้นภู ไปเก็บเห็ด ผักหวาน ใบย่านาง ขุดหน่อไม้ และการตัดหวาย โดยใช้ดนตรีที่รุกเร้าสนุกสนาน นับเป็นฟ้อนชุดหนึ่งที่มีความสนุกสนานและสวยงามมากในการโชว์ผ้าแพรวา

เครื่องแต่งกาย ฝ่ายหญิงสวมเสื้อคอกลมแขนกระบอกสีแดงหรือดำ นุ่งซิ่นมัดหมี่ใช้ผ้าขิดมัดเอว แล้วใช้ผ้าแพรแบ่งครึ่งทบไขว้ทับที่เอว ทิ้งชายไปด้านข้างทั้ง 2 ชาย และใช้แพรวาโพกศรีษะ โดยใช้ปลายด้านกว้างของแพรวาทิ้งชายปกหน้าผาก ให้ชายรุ่ยๆ ปกหน้า ฝ่ายชายสวมเสื้อม่อฮ่อมนุ่งกางเกงขาก๊วย ใช้ผ้าขาวม้าผูกเอว และโพกศรีษะ แขวนย่าม

เครื่องดนตรีและอุปกรณ์ประกอบ ใช้ดนตรีพื้นเมืองอีสาน มีย่ามเป็นอุปกรณ์ประกอบการแสดง

ฟ้อนสาวอีสานเล่นน้ำ

ฟ้อนชุดสาวอีสานเล่นน้ำ เป็นชุดฟ้อนที่ประดิษฐ์ขึ้นใหม่ โดยอาจารย์ภาควิชานาฏศิลป์ วิทยาลัยครูมหาสาราคาม ชุดฟ้อนนี้จะแสดงให้เห็นถึงวิถีชีวิตพื้นบ้านของชาวอีสาน หลังจากเหน็ดเหนื่อยจากการทำงาน เมื่อถึงเวลาเย็นก็ชวนกันไปอาบน้ำชำระร่างกาย ตามห้วย หนอง คลอง บึง ซึ่งชุดสาวอีสานเล่นน้ำนี้คงได้แบบอย่างมาจากฟ้อนมโนราห์เล่นน้ำ แต่มีลีลาสวยงามแปลกตาไปอีกแบบหนึ่ง รูปแบบการฟ้อนจะแสดงให้เห็นขั้นตอนต่างๆ ในการอาบน้ำของสาวชาวอีสาน มีการถูเนื้อถูตัว ขัดสีฉวีวรรณ สางผม ปะแป้ง เป็นต้น

เครื่องแต่งกาย ใช้ผู้แสดงหญิงล้วน นุ่งผ้าถุงพื้นเมืองชักชายขึ้นหนึ่งข้าง สวมเสื้อในบางทับด้วยผ้าแพรวารัดอก

เครื่องดนตรี ใช้ดนตรีพื้นเมืองอีสาน ทำนองเปิดผ้าม่านกั้งอีสานหรือลายน้ำโตนตาด

ฟ้อนคูณลาน

ชาวอีสานมีอาชีพในการทำนาเป็นหลัก ประเพณีหนึ่งที่อยู่ในฮีต 12 คือ บุญคูณลาน ซึ่งจะจัดทำในเดือนยี่ จุดมุ่งหมายในการทำบุญคูณลานก็เพื่อความเป็นศิริมงคลแก่ข้าวในลานข้าว ดังนั้นการทำบุญคูณลานจะทำที่ลานนวดข้าว หลังฤดูกาลเกี่ยว นวด ก่อนที่จะขนข้าวขึ้นยุ้งฉาง ดังกลอนโบราณอีสานว่า

เถิงฤดูเดือนยี่มาฮอดแล้วให้แต่งการบุญ
ให้นิมนต์พระสงฆ์องค์สวดมุงคุณค้ำ
ให้ทำการสร้างบุญคูณลาน
อย่าได้หล่าพากันเข้าป่าหาหมู่ไม้มาไว้เฮ็ดหลัว
อย่าได้มัวหลงลืมถิ้มคลองเดิมฮีตเก่า เฮาเดอ "

การทำบุญคูณลาน นั้นต่างคนต่างทำไม่พร้อมกัน ขึ้นอยู่กับการนวดข้าวของแต่ละคนว่า เสร็จช้าเร็วต่างกัน นาไผได้ข้าวหลายก็จะเสร็จช้ากว่า คนได้ข้าวน้อยก็จะเสร็จเร็ว ก่อนจะขนข้าวขึ้นเล้าหรือยุ้งฉางให้ทำบุญคูณลานในวันนั้นเสียก่อน จะมีโชค

ทางวิทยาลัยคณาสวัสดิ์ โดยอาจารย์พัชราภรณ์ จันทร์เหลือง และอาจารย์สนอง จิตรโคกกรวด จึงได้ประดิษฐ์ชุดฟ้อนบุญคูณลานขึ้น เพื่อสืบทอดประเพณีดั้งเดิมของชาวอีสานไว้ โดยจะเริ่มตั้งแต่การเริ่มต้นทำนา หว่านข้าวปลูก ปักดำ เกี่ยวข้าว จนกระทั่งขนข้าวขึ้นยุ้งฉาง

เครื่องแต่งกาย ฝ่ายหญิงนุ่งผ้าซิ่นพื้นเมือง สวมเสื้อแขนกระบอก ห่มผ้าสไบ ผมกล้าวมวยทัดดอกไม้ ฝ่ายชายสวมเสื้อม่อฮ่อม นุ่งกางเกงขาก๊วยสั้น ใช้ผ้าขาวม้าคาดเอว และโพกศรีษะ

เครื่องดนตรี ใช้ดนตรีพื้นเมืองอีสาน ทำนองเซิ้งและจังหวะกลอง เช่นเดียวกับเซิ้งกระหยัง มีอุปกรณ์ประกอบการแสดงคือ กระบุง กระด้ง เคียว

ฟ้อนบุญคูนลาน โดย นาฏยศิลป์ มหาวิทยาลัยมหาสารคาม

ฟ้อนเซิ้งแคน - ฟ้อนชุดเล่นสาวเป่าแคน | ฟ้อนโปงลาง - ฟ้อนไทยภูเขา - ฟ้อนชุดสาวอีสานเล่นน้ำ - ฟ้อนคูณลาน
ฟ้อนอุบล - ฟ้อนกลองตุ้ม - เซิ้งกะโป๋ - เซิ้งทำนา | เซิ้งกุบ - เซิ้งสาวน้อยเลียบดอนสวรรค์ - เซิ้งสวิง - เซิ้งกระติบข้าว
เซิ้งกระหยัง - เซิ้งครกมอง - เซิ้งข้าวจี่ - รำหมากข่าแต้ | รำลาวกระทบไม้ - รำโก๋ยมือ - รำกลองยาวอีสาน - ลำลายกลองกิ่งกุสุมาลย์ รำส่วงเฮือ - รำจก - รำชุดบุรีรัมย์ตำน้ำกิน - ระบำโคราชประยุกต์ | ระบำว่าว - ระบำกลอง - ระบำสุ่ม - เรือมอันเร (รำสาก) เรือมซาปดาน - เรือมซันตรูจ - เรือมตลอก (ระบำกะลา) - เรือมจับกรับ