ยาแก้ไข้ต่างๆ

อาการไข้ของคนเราจำแนกได้เป็นหลายประเภท ซึ่งต้องดูอาการที่เป็นแล้วจึงปรุงยา ซึ่งมีกันหลายขนานดังนี้

ยาแก้ไข้

• ให้เอาผักหุ่นไฮ่ 1 ต้นตาไก้ 1 อ้อยดำ 1 เปลือกสา 1 เอาพอสมควรมาแช่น้ำกินดีแล ผิว่าไข้มันฮาก ให้เอาใบเกี้ยงคำมือ 1 ตัดท้ายตัดหัวแล้วเอาปู 1 โต ฆ่าแล้วมาแช่ดอมกันกินดีแล
• ผิว่า ไข้แล้วมันบ่หลบ ให้เอาฮากหญ้าขัด 1 แพงกำฮ้อย 1 ยานาง 1 ข้าวจ้าว 1 อ้อยคำ 1 ผักหวานบ้าน 1 ก้านตง 1 เอาท่อกันตำแล้วกรองเอาน้ำกิน ดีแล
• ผิว่า ไข่กินข้าวบ่ได้ ให้เอาหญ้าห่อมแก่ว 1 พริก 1 ขิง 1 กระเทียม 1 เอาท่อกันต้มใส่น้ำ 7 บวย เอาบวย 1 กินดีแล
• ผิว่า ไข้บ่มีแฮง ให้เอาผากม่วงกะสอ มาเคี้ยวใส่น้ำอ้อย กินดีแล ผิว่าไข้สั่นทั้งวันทั้งคืนให้เอาต้นลับลืน 3 ต้น ต้นหญ้าห่อมแก่ว 3 ต้น ใบสะพันกา 3 ใบ พริกขิง พอสมควร ต้มเคี้ยวกิน ดีแล

ยาแก้ไข้กินผิด

ให้เอาเปลือกแคน 1 แก่นก้างปลา 1 แก่นกลางน้ำ 1 ย่างไฟ แช่น้ำกิน ดีแล

อีกขนานหนึ่ง เอาฮากหมากตูม 1 ฮากก้างปลา 1 ฝนกินดีแล

เอาหมากหนวดแมว 1 หมากข่า ฮากหมากกล่ำตาควาย 1 ผักหวานบ้าน 1 ก้านตง 1 ถั่วสะแดด 1 ข้าวจ้าว 1 อ้อยดำ 1 น้ำไส้เดือน 1 น้ำสร้างน้อย 1 เอาท่อกันแช่น้ำกิน ดีแล

ผิว่า มันถือคอเจ็บฮ้ายหลาย ให้เอา ฮากน้ำแย่ ฝนด้วยน้ำฮากทราย กินดีแล

ผิว่า มันบ่ฮู้เมื้อคิง ให้เอา ฮากเฮื้อนกวาง 1 ฮากน้ำแย 1 ฮากสะโก 1 จันทร์แดง 1 ฝนกินดีแล

อีกขนานหนึ่ง เอาแก่นสะโก แช่อาบดีแล ผิว่าไข้คีงฮ้อนให้เอาหมากตูม 1 ฮากดอกช้อนน้อย 1 ฝนใส่น้ำเหล้าผิวคีง ดีแล

ยาไข้ทกทื้น

ให้เอาฮากอีเลิศ 1 ฮากสีไค 1 ฮากผีเสื้อ 1 ผักบั่ว 1 ขี้เถ้ากลางคีไฟ 1 เอาพอสมควรตำทาปลายตีนปลายมือ และทาซะหน่อง ดีแล

ยาไข้ตีนมือฮ้อน

ให้เอาสาดเฮี้ยน 1 เล็บตีน 1 เล็บมือ 1 มาเผาไฟให้กินเบิ่งก่อน ผิว่ามันแลบลิ้นออกปากแลบๆ นั้นชื่อว่า "ไข้ทำทานแลบลิ้น"

ยาไข้ทำทานแลบลิ้น

ให้เอาโด้นไฟสุด 1 ด้ามขวานสุด 1 ฝนใส่น้ำให้กินเสียแล้ว จึงเาฮากหมากนัด 1 ฮากหมากม่วย 1 ดองปลาฝา 1 กระดูกกา 1 น้ำเงิน 1 น้ำคำ 1 ฝนให้กินแล

ผิว่า ให้กินยาดังที่กล่าวนี้แล้ว ยังแลบลิ้นอยู่ดังเก่า ชื่อว่า ออกเงา ให้เอา ฮากเดื่อป่อง 1 ยานาง 1 ฝนให้กิน ดีแล

ผิว่า ไข้คีงเย็นซื่อๆ ให้เอาฮากท่อน 1 ไม้เข้าจี่ 1 หัวหมากหนาม 1 ฝนกินดีแล

ผิว่า ไข้คีงเย็นหนหวย อยู่บ่ได้ อยากให้วีอยู่เรื่อยๆ ให้เอาฮากหมากเขือขื่น ฝนใส่น้ำเหล้าโท กินไล่พิษออกเสียก่อน แล้วจึงเอาฮากสงฝนใส่น้ำข้าวจ้าวกิน ดีแล

ผิว่า บ่ฮู้เมือคีง บ่มืนตา ถามบ่ปาก ให้เอาฮากทัน 1 ฮากสัมมา 1 ฮากถั่วพู 1 ฮากสะคาม 1 ฮากม่วงกะสอ 1 ฝนกินดีแล

ผิว่า บ่เซา ให้เอาฮากหมากเอิ๊ก 1 หญ้าปากควาย 1 ฮากต้นหมากล่ำ 1 ฮากส้มลม 1 ฝนให้กินดีแล

ผิว่า ไข้ออก ตีนเย็น มือเย็น ชื่อว่า ออกดำ ให้เอา ฮากท่อน 1 ไม้เข้าจี่ 1 ฮากมอน 1 ฝนกินดีแล อีกขนานหนึ่ง เอาแค่ไม้ยมผา ฝนกินดีแล

ผิว่า ไข้บ่อถอย บ่สว่าง คีงเย็น ให้เอา ฮากซาตรี 1 ฮากส้มกบ 1 ฮากเดื่อ 1 ฮากหิ่งหาย 1 ฮากดอกพุทธ 1 ฮากหญ้าโคยงู 1 ฝนกินดีแล

ยาไข้ซำเฮื้อ

ให้เอาแก่นบก 1 แก่นแพงพิมาน 1 ต้มกิน ดีแล

ผิว่า ยาไข้ซำเฮื้อและเจ็บขัดหน้าขัดหลัง ให้เอาต้นตูมทั้ง 5 คือ ใบ เปลือก แก่น ฮาก ยอด อย่างละเท่ากันต้มกิน ดีแล

อีกขนานหนึ่ง เอาขี้ช้างพลาย 1 แก่นข้าวโคด 1 ขั้น หมากอึ 1 ต้มกินดีแล

ยาไข้หนหวยธาตุขันธ์บ่สว่าง

ให้เอาฮากหญ้าขัด 1 ฮากหญ้าผากควาย 1 แพงคำร้อย 1 ตาอ้อยคำ 7 ตา 1 แมงมุม 7 โต 1 ขี้แมงไย 1 ฮากลับลืน 1 มือหมากน้ำกำมือ 1 ถั่วสะแดด 1 ข้าวจ้าว 1 เอาท่อกันตำให้แหลก แช่น้ำกินดีแล

ยาไข้มันเส่า

ให้เอาฮากเทียน หรือ ฮากหากข้า หรือฮากปสมลม ฝนให้กินดีแล

ผิว่า ไข้มันเส่าไค่คาวไหลออก ให้เอาหมากก้วย 1 ข้าวหมิ้น 1 ท่อกันตำแช่น้ำให้กิน ดีแล หรือ เอาฮากบ้าลาย หรือฮากยอแดง ฝนกินดีแล หรือเอาหัวหญ้าคมปาก 1 ขี้ไส้เดือน แช่น้ำให้กิน ดีแล

ยาไข้แกว่งหัว ชื่อว่า ม้าแล่น

ให้เอาฮากชุมแสง หรือฮากยอแดง ฝนให้กินดีแล หรือ ขุดเอาทรายเลิ๊กเพียงศอกมาแช่น้ำกินดีแล

ยาไข้แกว่งหัว ชื่อว่า จงอางโตแม่

ให้เอาไม้ไผ่ช้างคำ 1 ไม้ไผ่ช้างไพ 1 ไม้ไผ่ใหญ่ 1 ไม้ไผ่ป่า 1 ฝนกินดีแล

ผิว่า บ่เซา ให้เอาแก่นเดื่อใหญ่ 1 เดื่อป่อง 1 เดื่อดิน 1 ไม้ไผ่บ้าน 1 ฝนกินดีแล

ผิว่า บ่เซา ให้เอาฮากตากวาง 1 ฮากตาไก้ 1 ฮากตานกกด 1 ฮากตาเสือ 1 ฝนกินดีแล

ยาไข้ตีนดำ มือดำ ซางเหลือ ซางมุม

• ให้เอาตอใต้น้ำ 1 แก่นกะเบา 1 แก่นงางซุ่ม 1 แก่นกุ่ม 1 แก่นก่าม 1 ฝนกินดีแล
• อีกขนานหนึ่ง ให้เอาฮากซมซื่น 1 ฮากซาซู่ 1 ฮากดอกเข็ม 1 ฮากดอกต้าง 1 ฝนกินดีแล
• อีกขนานหนึ่ง เอาฮากขามป่า 1 ฮากขามบ้าน 1 ฮากขามแป 1 ฮากผักหวานบ้าน 1 ฮากก้านตง 1 ต้มกินดีแล
• อีกขนานหนึ่ง เอาฮากโกส้ม 1 ฮากโกนา 1 ฮากหมากเฟือง 1 เครือขี้โก๊ะ 1 ฝนกินดีแล
• อีกขนานหนึ่ง เอาฮากลุมพุก 1 ฮากหมากเว่อ 1 ฮากหมากนาว 1 ฮากยมบ้าน 1 ฮากผมป่า 1 ฝนกินดีแล

ยาไข้ตาเหลืองขนคีงลุก

ให้เอาต้นเหม้าใหญ่ 1 เม้าตาเขียว 1 เม้าคน 1 ฝนกิน ดีแล ผิว่า บ่เซา ให้เอาต้นนมสาว 1 ต้นนมงัว 1 ต้นนมควาย 1 ต้นนมราชสีห์ 1 ฝนกินดีแล

ยาไข้หนักโต เป็นตุ่มนำปาก ชื่อว่า ออกซาง

ให้เอาแก่นหมากเหลื้อม 1 แก่นม่วง 1 แก่นขาม 1 หมากเว่อ 1 ฝนให้กินดีแล ผิว่า บ่เซา ให้เอาปีบปีแดง 1 ฮากลกครก 1 ฮากเต้าแล้ง 1 ฮากพุฒิน้อย 1 ฝนให้กิน ดีแล

ยาไข้เจ็บหัวเจ็บหลัง

ให้เอาหางกวางโตผู้ 1 หางกวางโตแม่ 1 ฮากต้นหมาว้อ 1 ฮากก้างปลา 1 ฝนกิน ดีแล ผิว่า บ่เซา ให้เอาต้นตีนเป็ดน้อย 1 ต้นตีนเป็ดใหญ่ 1 ต้นหว้าขี้นก 1 ต้นชุมพู 1 ฝนให้กิน ดีแล

ยาไข้มันฮ้อนหมดตัว

ให้เอาฮากพร้าว 1 ฮากหมาก 1 ฮากอีตู่ 1 ฮากหัวสิงไค 1 ฮากหมอน้อย 1 ฮากยานาง 1 หัวกล้วยตีบ 1 เอาพอสมควร แช่น้ำกินดีแล

ยาไข้กึบ

ให้เอาเปลือกต้นพันชาติ 1 ฮากหมากเขือบ้า 1 แมลงวัน 7 โต ไข่แมงสาบ 7 หน่วย 1 ไข่แมลงมุม 7 หน่วย 1 ตำใส่น้ำเหล้ากินดีแล

ยาห้ามไข้

• ให้เอาฮากหญ้าคา 1 ฮากหญ้าขัดมอน 1 แพงคำฮ้อย 1 ฮากหญ้าลับลืม 1 ฮากหญ้าผากควาย 1 เข้าจ้าว 1 เปลือกทองบ้าน 1 เอาถ่อกัน แช่น้ำกินดีแล
• อีกขนานหนึ่ง ให้เอาหญ้าผากควาย 1 หญ้าแพด 1 อ้อยคำ 3 ข้อ 3 ปล้อง เอาถ่อกัน ต้มกินดีแล
• อีกขนานหนึ่ง เอาหัวแห้วหมู 1 เครือกอฮอ 1 ต้นสีไค 1 พริก 1 ขิง 1 เอาถ่อกัน ต้มกินดีแล
• อีกขนานหนึ่ง เอาฮากหญ้าลับลืม 1 ฮากเดื่อป่อง 1 เปลือกกอก 1 ฮากถั่วพู 1 ฮากหญ้าคา 1 ต้มกินดีแล
• อีกขนานหนึ่ง เอาเครือหมากแดก 1 แก่นคัดเค้า 1 ฝนกินดีแล

ยาหมากไม้ต่างๆ

อาการไข้อีกประเภทหนึ่ง ที่คนโบราณกล่าวถึงกันมาก ยารักษาก็มีกันหลายขนานดังนี้

ยาหมากไม้

• ให้เอาฮากมอนเฮื้อ 1 ฮากฝ้ายเฮื้อ 1 ฮากน้ำแน่ 1 ฮากผักหวานบ้าน 1 ฮากก้านตง 1 อ้อยดำ 1 เอาถ่อกันแซ่น้ำกินดีแล
• อีกขนานหนึ่ง เอาฮากนางแซ่ง 1 ฮากตูมกาน 1 ฮากหนามแท่ง 1 ฮากภังคี 1 ฮากฆ้อนกระแต 1 ฮากคอแลน 1 ฮากทง 1 ฮากน้ำเต้าน้อย 1 ฮากไม้แม่ฮ้าง 1 ฮากเหม้า 1 ฮากพีพ่วน 1 ฮากหมอน้อย 1 แช่น้ำกินก็ได้ ฝนกินก็ได้
• อีกขนานหนึ่ง เอาฮากเข็มขาว 1 ฮากเข็มแดง 1 ฮากแลงซ้อน 1 ฮากคอแลน 1 หัวถั่วฟู 1 ฮากคัดเค้า 1 ฮากลุ่มพุก 1 ฮากหนามแท่ง 1 เบี้ยหมอน้อย 1 ฮากยานาง 1 ฝนกินดีแล

ยาทั่งพิษหมากไม้

ให้เอาฮากเฮื้อนกวาง 1 ฮากสะมัด 1 ฮากส่องฟ้า 1 ฮากซาติขาว 1 ฮากหมากเอิก 1 เอาถ่อกันแช่น้ำกินดีแล

ยาหมากไม้ออกตุ่มทั้งหลาย

ให้เอาฮากท่มพาย 1 ฮากสะคาม 1 ฮากซาซู่น้อย 1 ฮากฝ้ายเอื้อ 1 หินขาว 1 ฮากเหม้าน้อย 1 ฮากสักหลวง 1 ฮากหมากหวดน้อย 1 ฮากหมากแข้งขม 1 ฮากผักกะหย่า 1 ฮากอ้อยช้าง 1 ฮากส้มกบ 1 ฮากแตงแซง 1 ฮากไข่เน่าน้อย 1 ฮากไข่เน่าใหญ่ 1 ฮากหมอน้อย 1 ฮากยานาง 1 ผิว่า ออกตุ่มหลายมันเจ็บจนปากบ่ได้ ให้เอายาฝูงนี้แช่น้ำกินก็ได้ ฝนกินก็ได้ ดีแล

ผิว่า ตุ่มหมากไม้อันอื่นออกแกมตุ่มหมากไม้สุกก็ดี ให้เอา ฮากช้างน้าว 1 ฮากหมากแคขม 1 ฮากหมากหวดข้า 1 ฮากอ้อยช้าง 1 ฝนให้กินเบิ่งก่อน ผิว่า มันฮ้อนแต่หัวเถิงตีนเสมอกัน บ่ฮ้อนและพวนหลาย ยาถึกพยาธิแล ให้ฝนกินเรื่อยๆ จนเซาแล

ยาไข้หมากไม้ คือผีเข้าเจ้าสูน

ให้เอาฮากส้มลม 1 หัวข่าบ้าน 1 ฮากหมากแตก 1 มดแดง 1 ต้มกิน ดีแล

อีกขนานหนึ่ง เอาฮากยานาง 1 บีงูเหลือม 1 หินส้ม 1 ฝนให้กินดีแล

ยาไข้หมากไม้กินผิด

ให้เอาฮากงวงซุ่ม ฝนใส่น้ำเหล้าเด็ด กินดีแล

ยาตุ่มหมากไม้

ให้เอาฮากหย้าลับลืน 1 ฮากหญ้าขัด 1 ฮากหญ้าคา 1 อ้อยดำ 1 เข้าจ้าว 1 แช่น้ำกินดีแล

ยาหมากไม้ออกปานดำปานแดง

ให้เอาหอมเงือก 1 นมผา 1 จันทร์แดง 1 จันทร์ขาว 1 เงิน 1 คำ 1 ฮากเสียว 1 เงินเลียง 1 หินแห่งกลางห้วย 1 ตาไม้ไผ่บ้าน 1 ตาไม้ไผ่ช้างไพ 1 ตาไม้บง 1 อ้อยดำ 7 ตา แก่นกอกด่อน 1 ฮากเฟือง 1 แก่นเดื่อป่อง 1 แก่นเดื่อเกลี้ยง 1 น้ำส้างนก 1 น้ำไส้เดือน 1 เป็นน้ำกระสาย แล้วฝนยาฝูงนี้ใส่น้ำกินเทอญ คาย 5 บาท เหล้าก้องไข่หน่วย

ยาถอนพิษหมากไม้ทุกชนิด

ให้เอาฮากนมสาว 1 ฮากน้ำแน้ 1 แพงคำฮ้อน 1 ฮากเอี่ยนด่อน 1 ฮากส้มพ่อ 1 งิ้วคำ 1 งิ้วด่อน 1 จันทร์แดง 1 จันทร์หอม 1 ฮากภังคี 1 ฮากแฮนต้น 1 ฮากแฮนเครือ 1 ฮากดอกทอง 1 ฮากก้างปลา 1 ฮากหญ้ามุ้งกระต่าย 1 เครือแสนปล้อง 1 เครือแสนพัน 1 ข้าวหมิ้นต้น 1 เครือทำทานโตผู้ 1 เครือทำทานโตแม่ 1 ฮากทัน 1 ฮากพิลา 1 ฮากหมากสัก 1 แก่นแหน 1 ฮากหนามขี้แรด 1 ฮากไค้หางนาค 1 แก่นไข่เน่า 1 ฮากตูมกา 1 ฮากช้างน้าว 1 ผักชีช้าง 1 กว้างทะเล 1 ฮากสะมัด 1 ฮากปอเข้าจี่ 1 ฮากยานาง 1 ฮากเดื่อเกลี้ยง 1 ฮากเดื่อดิน 1 ฮากไม้เข้าหลาม 1 ซืนดิบ 1 ฝนกินดีแล

ยาไข้หมากไม้ลงท้อง

ให้เอาฮากเฮื้อนกวาง 1 ฮากก้างปลา 1 ฝนกินดีแล

ยาสะเออะหมากไม้

ให้เอาฮากตีนจำ 1 ไม้เท้าสาน 1 ฮากหมากน้ำ 1 ฮากยานาง 1 ฮากนมผา 1 ฝนกินดีแล

ยาฆ่าพิษหมากไม้

ให้เอาขี้กะเดือน 7 โต มาฟักให้หมุ่นๆ แล้วเอาน้ำหม้อนึ่งแฮมคืนแซ่ ทาตุ่มหายแล

ยาตัดฮากหมากไม้

ให้เอาฮากหมากแปบ 1 ฮากขี้อ้นน้อยแคมน้ำ 1 ฝนกิน ดีแล

คาถาเป่าพิษหมากไม้ทั้งหลาย

โอมผู้เฒ่าชุมพูปูนแดง ผู้แฮงซุ่มปูนเบี้ย ปากกูเค็มปานเกลือ 3 ก้อน ปากกูฮู้ฮ้อนปานถ่านไฟแดง ให้หายปานแป้งกะแด้งปานปูน โอม สะหุมติด (ว่า 3 เทื่อ แล้วจึงเป่าแล)

คาถาเป่าหมากไม้ใหญ่ออกปานดำปานแดง

ผุ สุ คู อุ อะ พุทโธ ธมฺโม สงฺโฆ อะ นะ โอมสะหุมติด ว่า 7 เทื่อ แลก่อนจะเป่าให้ตั้งคาย ขันธ์ 5 เหล้าก้อง ไข่หน่วย เงินสลึงหนึ่ง แพรมน 1 ข้าวสารและหมากพลู พอสมควรตั้งคายแล

ความรู้เพิ่มเติม

ไข้หมากไม้

คำว่า “หมากไม้” เป็นภาษาอีสาน หมายถึง ผลไม้ แต่มีไข้ชนิดหนึ่งในทางภาคเหนือและอีสานของไทยที่เรียกว่า “ไข้หมากไม้” โดยเชื่อว่าเกิดจากการหมักหมมของใบไม้ ต้นไม้ และพืชต่างๆ ที่อยู่ในโคลนตม คนที่ไม่แข็งแรงเมื่อได้รับพิษเข้าไปก็จะเกิดอาการไข้ มักเกิดในช่วงเปลี่ยนฤดูกาลหรือช่วงที่ผลไม้ออกมากๆ หรือช่วงเริ่มมีฝนกับปลายฝน กล่าวกันว่าหากรักษาไม่ถูกวิธีอาจเสียชีวิตได้ ในบางท้องถิ่นมีความเชื่อว่า หากลูกหลานป่วยด้วยไข้หมากไม้ไปรับการรักษาที่โรงพยาบาล และแพทย์ทำการให้น้ำเกลือก็อาจถึงแก่ชีวิตได้ ชาวบ้านจึงปฏิเสธไม่ยอมให้แพทย์รักษาโดยการให้น้ำเกลือ

ทฤษฎีว่าด้วย ไอพิษ (Miasma) ที่ระเหยจากดินและพืช (Miasmatic Theory) ทำให้เกิดโรค เป็นความคิดความเชื่อที่สืบทอดกันมานาน ดังสมัยก่อน ในสยามประเทศเรียกไอระเหยเหล่านี้ว่า “อายพิศม์” ทฤษฎีดังกล่าวเป็นความเชื่อที่มีร่วมกันในหลายวัฒนธรรมก่อนที่แพทย์จะรู้จักเชื้อโรค เช่น ในยุโรป, จีน และอินเดีย เป็นต้น โดยเชื่อว่า “อายพิศม์” นั้น เป็นที่มาของโรคระบาดอย่าง อหิวาตกโรค และไข้จับสั่น เป็นต้น ในกรณีของไข้จับสั่นหรือที่เราเรียกว่า ไข้ป่า นั้น ในตะวันตก ก่อนที่การแพทย์ตะวันตกจะรู้ว่า โรคนี้เกิดจากการติดเชื้อปาราสิตที่เรียกว่า plasmodium หรือเชื้อมาเลเรีย โรคนี้เคยถูกอธิบายว่าเกิดจากการหายใจเอาอากาศที่เป็นพิษเข้าไปในร่างกาย ชื่อไข้จับสั่นที่เรียกว่า มาเลเรีย หรือ malaria นั้นมาจากคำว่า 'mal' (แปลว่า เสีย) รวมกับคำว่า 'aria' (แปลว่า อากาศ) นั่นเอง

แนวคิดเรื่อง ไข้หมากไม้ กับเรื่อง Miasma ของตะวันตก จึงมีความคล้ายคลึงกัน แม้จะอยู่ในสังคมที่ห่างไกลและแตกต่างทางวัฒนธรรมกัน

ยาฮากไม้ ก็คือ ยา หรือ สมุนไพร อันได้มาจากพืชพันธุ์ชนิดต่างๆ รวมทั้งส่วนสำคัญที่ได้จากสัตว์ที่มีฤทธิ์เป็นยามาผสมเข้าด้วยกันนั่นเอง คนที่มีความร้ในการนำเอายาสมุนไพรเหล่านี้มาใช้ปัว (รักษา) คน เรียกว่า หมอยาพื้นบ้าน การรักษาด้วยสมุนไพรของชาวอิสานมีวิธีสกัดตัวยาออกมาจากสมุนไพรแบบง่ายๆ คือ การฝนยา เป็นการนำสมุนไพรมาฝนหรือถูกับแผ่นหิน แผ่นเท่าฝ่ามือ เมื่อฝนแล้วก็เอาแผ่นหินนั้นจุ่มน้ำ ตัวยาที่ฝนออกจากละลายในน้ำเป็นน้ำยาที่สกัดออกมา สมุนไพรที่นำมาฝนประกอบด้วยรากไม้ แร่ธาตุหลายชนิด บางทีชาวบ้านเรียกว่า “ยาซุม” ยังมี การต้มยา คือการนำเอาสมุนไพรต่างๆ ไปต้มในน้ำ เพื่อสกัดเอาฤทธิ์ยาออกมาก็ได้เช่นกัน นอกจากนั้นยังมี การพอกยา ด้วยการเอาไปตำผสมน้ำเล็กน้อยนำมาพอกบาดแผล และ การรม ด้วยไอร้อนหรือควันให้สูดดมอีกด้วย

เมื่อพูดถึง หมอยาพื้นบ้าน ในสมัยโบราณก็มีการแบ่งออกไปตามความชำนาญในการรักษาอาการเจ็บป่วย เหมือนกับแพทย์แผนปัจจุบันที่แบ่งตามการดูแลรักษาคนป่วยเป็น อายุรกรรม ศัลยกรรม กุมารแพทย์ ฯลฯ ในส่วนของหมอยาแบบโบราณก็เช่นกัน แบ่งออกได้เป็น 8 ประเภทคือ

• หมอยาฮากไม้ (หมอยารากไม้ หรือสมุนไพร) เป็นหมอที่ใช้วิธีการรักษาโรคด้วยสมุนไพร แร่ธาตุ และส่วนต่างๆ ของสัตว์ การกินยาสมุนไพรของชาวอิสานมีวิธีสกัดตัวยาออกมาจากสมุนไพรแบบง่ายๆ คือการฝนยา เป็นการนำสมุนไพรมาฝนหรือถูกับแผ่นหิน แผ่นเท่าฝ่ามือ เมื่อฝนแล้วก็เอาแผ่นหินนั้นจุ่มน้ำ ตัวยาที่ฝนออกจากละลายในน้ำเป็นน้ำยาที่สกัดออกมา สมุนไพรที่นำมาฝนประกอบด้วยรากไม้ แร่ธาตุหลายชนิด บางทีชาวบ้านเรียกว่า “ยาซุม”
• หมอเป่า เป็นหมอที่ใช้วิธีการเป่ารักษาโรค โดยส่วนประกอบที่ใช้และพบบ่อยได้แก่ ปูนกินหมาก หมอเป่าบางรายใช้เคี้ยวกระเทียมหรือหมาก หรือใบไม้บางชนิด แล้วเป่าลงไปที่ร่างกายของผู้ป่วย ส่วนมากใช้กับอาการปวดศรีษะ โรคผิวหนัง งูสวัด ถูกหมากัด
• หมอเอ็น หรือ หมอนวด เป็นหมอที่ใช้การรักษาโรคโดยวิธีนวด โดยใช้หัวแม่มือและนิ้วชี้สำหรับจับเส้นเอ็นที่เคล็ด ขัด ยอก เรียกอีกชื่อว่าหมอจับเส้น
• หมอพระ เป็นพระสงฆ์ทำหน้าที่เป็นหมอรักษาโรคแก่ชาวบ้าน โดยการประพรมน้ำมนต์ การอาบน้ำมนต์ การผูกแขนและให้ระลึกถึง พระพุทธ พระธรรม พระสงฆ์ เป็นต้น หลายท่านเมื่อลาสิกขาออกมาก็เป็นผู้ประพฤติปฏิบัติดีเป็นที่เคารพแก่ชาวบ้าน ที่ให้ความเลื่อมใสศรัทธาและให้ทำการรักษาโรคให้ เรียกว่า หมอธรรม (พ่อธรรม, พ่อฮักษา) คือ ผู้ที่เรียนคาถาอาคมทางพุทธเวทย์และไสยเวทย์ ปฏิบัติตัวอยู่ในคุณธรรมจริยธรรม มีศีลมีธรรม ส่วนใหญ่จะเป็นผู้ชายสูงอายุ หรือเป็นพระภิกษุ สามารถถือข้อคะลำ (ข้อห้าม) ได้อย่างเคร่งครัด เช่น ไม่ผิดลูกเมียคนอื่น ไม่กินรกของโคกระบือ ไม่กินงู ไม่รับประทานอาหารที่เหลือจากผู้อื่น  และเป็นคนที่ชาวบ้านให้ความเคารพนับถือ สามารถขจัดปัดเป่าผีร้ายได้ทุกประเภท เช่น ผีปอบ ผีแม่หม้าย ผีกระสือ ฯลฯ เมื่อหายเป็นปกติแล้ว ก็จะมาปงคาย (การถวายเครื่องบูชาค่าครู) ถือเป็นการตอบแทนค่ารักษาแก่หมอธรรม ซึ่งผู้ที่เป็นหมอธรรมจะไม่เรียกค่ารักษาที่เกินกว่ากำหนด เพราะจะถือว่าเป็นการผิดครู อีกประการหนึ่งผู้ที่เป็นหมอธรรมต้องมีจรรยาบรรณของหมอ ต้องรักษาโดยไม่ได้หวังสิ่งตอบแทนใดๆ จากผู้ป่วยอีกด้วย
• หมอยาหม้อ หรือหมสมุนไพร เป็นหมอที่มีความชำนาญในการรักษาโรคโดยใช้ยาสมุนไพร หรือยาโบราณหลายอย่างผสมกัน ต้มในหม้อดินแล้วดื่มน้ำยารักษาโรคนั้น
• หมอกระดูก บางแห่งเรียก หมอน้ำมัน เป็นผู้มีความชำนาญในการรักษาอาการกระดูกหัก โดยใช้น้ำมันงาในการรักษาร่วมด้วย
• หมอตำแย เป็นผู้มีความชำนาญในการทำคลอดด้วยวิธีโบราณ หมอตำแยอีสานใช้ไม้ไผ่เหลาบางๆ หรือหอยกีบกี้ (หอยน้ำจืดขนาดเล็ก) มาตัดสายสะดือ หมอตำแยทุกคนไม่เรียกค่าบริการ เพราะเชื่อว่าจำทำให้เป็นผีปอบได้
• หมอฉีดยา หรือ หมอเถื่อน เป็นผู้มีความรู้ ชำนาญในการรักษาโรคด้วยวิธีการฉีดยาเข้าเส้นหรือกล้ามเนื้อผู้ป่วย หลายคนเคยเป็นทหารในหน่วยเสนารักษ์ แต่ไม่มีใบประกอบโรคศิลป์ มักเรียกหมอฉีดยาว่า หมอเถื่อน เพราะรักษาอย่างผิดกฎหมาย แต่ก็เป็นที่นิยมของคนส่วนหนึ่ง

ตำรายาฮากไม้ ที่นำมาเสนอต่อไปนี้ ผู้เขียนได้มาจาก หนังสืออนุสรณ์งานพระราชทานเพลิงศพ พระครูอุบลเดชคณาจารย์ (ต่วน นิทฺเทสโก) วัดศรีทอง เมืองอุบลราชธานี หรือ วัดศรีอุบลรัตนาราม ในปัจจุบัน

ตำรายาสมุนไพรพื้นบ้านอีสาน หรือ ตำรายาฮากไม้ เป็นหนังสือใบลานมีหลายคัมภีร์ด้วยกัน เอิ้นว่า "คัมภีร์อภัยสันดา, คัมภีร์มหาโชตะรส" และ "คัมภีร์ปฐมจินดา" เป็นต้น เป็นของเก่าแก่ซึ่งมีมาแต่โบราณกาล ยาปัวพยาธิทุกชนิดบ่ว่าจะเป็นยาแผนโบราณหรือยาแผนปัจจุบันก็ตาม โดยส่วนหลายแล้วเค้าเดิมแม่นเอามาจากฮากไม้หรือส่วนใดส่วนหนึ่งของต้นไม้ การออกไปเก็บยาในป่าของคนโบราณนั่นย่อมต้องมีพิธีรีตรองต่างๆ กัน บางคนก็ใช้กล บางคนก็ใช้เวทย์มนต์และคาถา ตลอดจนต้องหาฤกษ์ หายาม เวลาไปเอายา จึงจะสัมฤทธิผล ดังตำรากล่าวไว้ว่า

เมื่อไปถึงป่าตามฤกษ์ยามแล้ว ยังจะต้องมีกรรมวิธีในการเอายาอีก เพราะคนโบราณถือว่า สรรพสิ่งใดๆ ในโลกล้วนมีเจ้าของ ต้นไม้ก็มีเทพารักษ์ การจะเก็บยาจึงต้องมีการขอด้วยหลากหลายกรรมวิธีเช่นกัน ดังจะยกตัวอย่างพอสังเขปดังนี้

มนต์ปลุกยาแบบที่ 1

โอม กมฺมะเกมะมะ ว่า 3 เทื่อแล้วให้ทืบต้น 3 เทื่อ จึงว่า มนต์ยามพระยาธรผู้รักษาต้นยา ว่า "โอม ทิพย์พระยาธร ขี่ม้าจรมาจอกพอกๆ ฆ้อนกูจักตอกหัวพระยาธร ขี่ม้าจรลอดเมฆ" ว่า 3 เทื่อ แล้วจึงกล่าวมนต์ปลุกยา ว่า "โอม ขะลุกๆ กูจักปลุกฮากยาก็ตื่น พญายาไปอยู่แห่งอื่นก็ให้เสด็จเข้ามาสู่ต้นไม้อยู่ลีลา เสด็จเข้ามาอยู่ต้นยาอยู่ลีล้าย เชื้อลูกท้าวฝูงหมู่พญายา โอม สวาหับ" ว่า 3 เทื่อ แล้วจึงเอามือสั่นต้นยา 3 เทื่อ แล้ว ขุด หรือ ฟันเอาเทอญ

มนต์ปลุกยาแบบที่ 2

"โอม ทิพมนต์ มนต์เจ้าพญายา พระฤาษีสั่งมาให้กูเอาต้นนี้ไปใส่...... (คนไข้ผู้ชื่อว่า...) ให้ซ่วง ให้เซา โอม สวาหายะ" ว่า 3 เทื่อ แล้วจึงขุด หรือฟันเอาเทอญ

คาถาปลุกต้นยา (อีกแบบหนึ่ง)

"คับปัง คับระงับ คูบาสิทธิยะ ให้กูทงๆ ชินะ สวาหะ" ว่า 3 เทื่อ แล้วจึงขุด หรือฟันเอาเทอญ

พิษณุยา

เป็นการเรียนรู้เพื่อเป็นหมอยา จะต้องมีการแต่งขันธ์ 5 เพื่อการบูชา ประกอบด้วย พานหรือขัน 5 บรรจุ เทียนเล่มบาท 4 เล่ม เทียนน้อย 4 คู่ เทียนกิ่ง 4 คู่ ซวยกลม 4 ซวย ซวยเป 4 ซวย (ซวย=การม้วนใบตองลักษณะเป็นกรวย) ดอกไม้ขาว ซิ่นผืน แพรวา เหล้าก้อง ไข่หน่วย และเงิน 24 บาท

แต่งเครื่องครบแล้วให้ใต้เทียนติดขันธ์ 5 ยกขึ้นใส่หัว แล้วจึงว่า พิษณุยา ดังนี้

มนต์ปลุกเศกยา

"โอม ขะลุกๆ พ่อครูกูปลุกๆ ลุกแล้วอย่านั่ง พ่อครูกูสั่นๆ ลุกแล้วอย่านอน โอมสวหายะ" ให้ฝนยาแล้วจึงว่ามนต์ปลุกเศกยานี้ 3 เทื่อ จึงให้กินเทอญ

คาถาปลุกยา (แบบที่ 1)

คาถาปลุกเศกยา (แบบที่ 2)

ยาเกี่ยวกับผู้หญิง

ดูเหมือนว่า ผู้หญิง จะมีโรคภัยไข้เจ็บมารบกวนมากหลาย ด้วยความเป็นแม่ที่อาจมีผลกระทบต่อลูกน้อย ตำรายาที่เกี่ยวกับผู้หญิงจึงมีจำนวนมาก มีหลายขนานดังนี้

ยาล้อมลูกในท้อง

• ขนานที่หนึ่ง ให้เอาฮากตองคั่ง 1 ฮากหม้อน้อย 1 ฮากยานาง 1 หญ้ากระทืบยอบ 1 ถ้าเป็นไข้ด้วยให้เอาหญ้ากระทืบยอบ 1 เหมือดคน 1 ผีหมอบ 1 ฝนกิน ถ้าได้ฮากตอกคั่ง แล้วเอาหญ้ากระทืบยอบออกเสีย
• ขนานที่สอง ให้เอาฮากยานาง 1 ฮากผักตำนิน 1 ฮากผักหวานบ้าน 1 ฮากต้นขัดมอน 1 ฮากก้างปลา ฝนกินดีแล

ยาแก้เลือดหรือกะบูนเจ็บจุกเสียดท้อง

ให้เอาเปลือกต้นยานางแดง 1 เปลือกยางดำ 1 หัวยีบา 1 ฮากไม้ส้มเสี่ยว 1 ฮากจวงหอม 1 ฮากตูมกาขาว 1 ฮากตูมกาดำ 1 ฮากตูมกาแดง 1 ฮากเอี่ยนด่อน 1 ฝนกินดีแล

ยาแก้ผู้หญิงเลือดขึ้นกินของผิดอยู่กรรมบ่ได้

ให้เอาผากตูมบ้าน 1 ผากตูมกา 1 ผากตูมตัง 1 ผากสัง 1 ผากพิมาน 1 ผากกุง 1 ผากสะแบง 1 ผากจำปา 1 ผากเขียบ 1 ผากบก 1 ผากแดง 1 ผากหนามคอม 1 ผากเหลื่อม 1 ผากซาดเคลือ 1 ผากลุมพุก 1 ผากกะโดน 1 ผากงิ้วผา 1 ผากจานต้น 1 ผากจานเคลือ 1 ฮากพังคีน้อย 1 พายเสลียง 1 พายสะเบา 1 ฮากเจียงปืน 1 ฮากดูกใส 1 ฝนกินดีแล

ยาแก้เลือดผู้หญิงผู้ชายบ่ดีเลือดออกแข้ว

ให้เอาพริกไทย 7 เมล็ด ดีปลี 7 เมล็ด ขิง 7 ฝาน กะเทียม 7 กลีบ หญ้าแห้วหมู 7 หัว ในหมากฝ้าย 7 ใน หญ้าห่อมแก่ว 1 บาท หญ้าปากควาย 1 บาท เปลือกท่อน 1 บาท ใบหว้านชน 1 บาท ซอยตากแดดให้แห้งแล้วตำให้ละเอียด ดองน้ำเหล้า 7 แก้ว ไว้ 7 คืน แล้วกินมื้อหนึ่ง 3 เวลา คือ เช้า เที่ยง มื้อแลง เทื่อละจอกน้ำชา ซู่วันดีแล

ยาแกเลือด้ผู้หญิงกินของผิด

ให้เอาฮากพีพ่วน 1 ฮากแขม 1 ฮากคอนหมา 1 บาชาดต้น 1 ตาไม้ไผ่ช้างไพ 1 ตาไม้ไผ่เหลือง 1 จันทร์หอม 1 ฝนกินดีแล

ยาแก้กรรมเย็น

ให้เอาฮากพังคีน้อย 1 ฮากช่องฟ้า 1 ฮากเอ็นอ้าข้าว 1 ฮากก้นครก 1 ฝนกินดีแล

อีกขนานหนึ่งให้เอาฮากพังคี 1 ฮากสมัด 1 ฮากดีนตังเปี้ย 1 ฮากเอ็นอ้า 1 ฮากคางฮุ่ง 1 ฝนกินบ่ต้องอยู่ไฟก็ได้ และเอาฮากเฮื้อนกวางเป็นยาต้มกินดีแล

ยาเลือดผู้หญิงอยู่กรรมน้ำนมบ่มี

ให้เอาฮากพังคีน้อย 1 ฮากช่องฟ้า 1 ฮากเอ็นอ้าข้าว 1 ฮากก้นครก 1 ฮากเข็มแดง 1 ฮากหมอน้อย 1 ฮากยานาง 1 ฝนกินดีแล

ยาอาบ

ให้เอาแก่นแคฝอยแช่น้ำอาบ ดีแล

ยาผู้หญิงออกกรรมแล้วน้ำนมบ่มี

ให้เอาเครือกะแมด 1 แก่นต้นหมากหล่ำใหญ่ 1 ฮากหมากเขือบ้าใส่ 2 ข้อกลาง 1 ต้มกินดี กินแล้วผิว่ามันคอแห้ง บ่เป็นหยัง

ยากะบูนเลือด เลือดค้างอยู่ในท้อง

ให้เอาหมากทัน 1 บาท ซาดขาว 1 บาท ฮากเกล็ดหลิ่นน้อย 1 บาท ฮากเกล็ดหลิ่นใหญ่ 1 บาท ฮากเอ็นอ้า 1 บาท แก่นตานกกด 1 บาท ฮากตานา 1 บาท ฮากหนามแท่ง 1 บาท ฮากหมากแข้งขม 1 บาท ฮากตับเต่า 1 บาท ต้มกินดีแล

ยาล้างลุเลือดเวลากรรมลูก

ให้เอาพริกไทย 1 บาท ดีปรี 1 บาท หว้านไฟ 1 บาท ขิง 1 บาท กระเทียม 1 บาท น้ำอ้อย 1 บาท ตำเข้ากันให้ละเอียดดีแล้วจึงเอาหมากนาวกำลังมีน้ำฝานเปลือกเอาเมล็ดในออก แล้วผสมยานี้กินระบายถ่ายเลือดออกแล หรือจะกินยานี้กับข้าวเวลาอยู่กรรมก็ได้ ดีแล

ยากะบูนเลือดกะบูนลม

• ขนานที่ 1 ให้เอาแก่นตับเต่า 1 แก่นสะค้าม 1 แก่นไม้อะเลา 1 แก่นคูณ 1 แก่นขาม 1 ต้มกินดีแล
• ขนานที่ 2 ให้เอาฮากขี้มอด 1 ฮากเฮื้อนกวาง 1 ฮากน้ำเต้าน้อย 1 ฮากส้มลม 1 ฮากผีเสื้อ 1 ฮากฮูฮา 1 ใบไผ่ช้างไพ 1 ฮากหมากแข้ง 1 ต้มกินดีแล
• ขนานที่ 3 ให้เอาฮากส้มลม 1 ฮากเข้าดิน 1 ฮากหมาก 1 ฮากหญ้าแพรก-แฝก 1 ให้เอาขนานที่ 2-3 จำนวนท่อกันมาต้มกินดีแล

ยาผู้หญิงกรรมลูกแล้วออกตุ่มคันตามโยนี

ให้เอาแก่นบก 1 สะโนโคก 1 แก่นกะเดา 1 หัวหวายเตี้ย 1 หัวผักหนาม 1 ฮากเขียงใหญ่ 1 ยาหัว 5 บาท ต้มกินดีแล

ยาหมาดขาวผู้หญิง

ให้เอามหาหิง 1 บาท ขิง 1 บาท กะเทียม 1 บาท พริกไทย 1 บาท พริกขี้หนู 1 บาท ฮากพังคีน้อย 1 บาท หมากกล้วยทะนี 1 หน่วย หมากกล้วยตีบน้อย 1 หน่วย หมากกล้วยตีบใหญ่ 1 หน่วย ตำผสมกันปั้นเป็นลูกกลอน ตากแดดไว้ 7 แดด 7 หมอก ถ้าเป็นกะบูนเลือดกะบูนลม ให้เอายานี้ผสมน้ำ ซ้ำเหล้า กินดีแล

อีกขนานหนึ่ง เอาฮากแก 1 ฮากขี้เหล็กสาน 1 ฮากหมากเกลือ 1 ต้มกินดีแล

ยาผู้หญิงกรรมลูกแล้วบ่ออก

ให้เอาพริกไทย 1 บาท ดีปรี 1 บาท กะเทียม 1 บาท ผ้าเสื้อดำเผาไฟ 1 บาท ตำบดละลายใส่น้ำร้อนพอสมควร ถ้าเลือดออกหลาย ให้เอาน้ำปูนใสตัดหน่อยหนึ่งดีแล

ยาผู้หญิงเลือดออกบ่เซา

ให้เอาฮากครุฑขาวทั้ง 5 ต้นลำดวน 1 พริกไทย 7 ดีปรี 7 เมล็ด ตำบดปั้นเป็นลูกกลอนกินกับน้ำเหล้า ดีแล

ยาแก้เลือดขึ้นผู้หญิงอยู่กรรมกินผิด

ให้เอาฮากผักอีฮุม 1 ฮากกูดส้อย 1 ฝนกินดีแล เถิงแม่นว่าตายแล้ว ก็ให้กินก็ฟื้นคืนชีพขึ้นมาแล

ยาลูกบ่ออก

ให้เอาคาบงู 3 โต มาแช่ใส่น้ำผักกาดกินแด่ ทาท้องน้อยแด่ ลูกออกแล

อีกขนานหนึ่ง ให้เอายอดผีเสื้อ 7 ยอด ตำใส่น้ำธรรมดา กินแด่ ทาแด่ ดีแล

อีกขนานหนึ่ง เอาหมากน้ำเต้าขมทั้งหน่วย 1 คาบงู 1 ใบผักกาด 1 ตำใส่น้ำทาท้องลูกออกแล

อีกขนานหนึ่ง เอาฮากหย้าคัดมอน ต้มใส่น้ำเผิ้ง กินดีแล

อีกขนานหนึ่ง เอาฮากหญ้าโคยงู 1 ในผักกาด 1 ตำทาตีนซ้าย มือซ้าย ดีแล

ผิว่า ลูกคาท้อง ให้เอาคาบงู 1 ในผักกาด 1 ใบผักกาด 1 ใบส้มป่อย 1 ตำใส่น้ำทาลูบท้องออกแล

หรือ เอาต้นเดื่อป่อง 1 เกษรดอกคำ 1 ต้ม 3 บวย เอาบวย 1 กินดีแล

ยาออกลูกง่าย

ให้เอาฮากหนามพรม 1 ฮากหญ้าโคยงู 1 ในผักกาด 1 เอาสิ่งละท่อกันตำให้แหลกละเอียดทาท้องแล

หรือ เอาต้นหุ่งแดง 1 ฮากปีปปีแดง 1 ฝนทาใจตีนใจมือ ดีแล

ยาแห่บ่ออก

ให้เอาฮากกระโดนเบี้ย 1 ฮากนมราชสีห์ 1 แก่นบบก 1 ฮากเฮื้อนกวาง 1 แก่นชายเด็น 1 ฮากพังคี 1 ฮากนางแช่ง 1 ฮากเป้า 1 เคลือตาปา 1 ฮากเพ็ก 1 ฝนกินดีแล

ยาผู้หญิงบ่มีเลือด

ให้เอาผากขาม 1 ผากเล็บแมว 1 ผากก่ามโคก 1 ยาหัว 1 อ้อยคำ 1 ต้มกินดีแล

ยาผู้หญิงอยู่กรรมบ่ได้

ให้เอาแก่นแหน 1 แก่นแคดง 1 แก่นขี้หนู 1 แก่นเฟือง 1 แก่นเฮื้อนกวาง 1 รากแขม 1 แก่นส้มกบ 1 แก่นเหม้าน้อย 1 ฮากเลา 1 เอาท่อกัน แช่ใส่ไหไว้แล้วให้เอาฮากยานางปนกิน 3 คืนเสียก่อน จึงกินยาที่แช่ไว้นั้น กินแล้วให้ห่มผ้า ดีแล

ยาโรคผู้หญิง (กามโรค)

ให้เอาสะค้าน 1 ผักอีเลิศ 1 เปลือกอีฮุม 1 ต้นอีทือ 1 หว้านไฟ 1 ขิง 1 ใบผีเสื้อ 1 หนักอย่างละ 10 บาท ปีปปีแดง หนัก 10 สลึง มาซอยตำให้แหลกละเอียดละลายน้ำร้อนกิน ดีแล

ยาผู้หญิงท้องใหญ่มารหิน

ให้เอายานี้กินกัดออก คือ ฮากปีบปีแดง 10 บาท ฮากปีบปีขาว 10 บาท ผักแพวแดง 10 บาท ขี้เจีย 10 บาท มาด 5 บาท มาตำบดเป็นฝุ่นแล้วเอาไข่ไก่ดำเอาเฉพาะไข่แดงผสมปั้นเป็นลูกกลอน กินดีแล

ยาตั้งท้องมารหิน

ให้เอาเอ็นอ่อน 1 ข่า ใบกุ่ม ใบก่าม 1 สะค้าน 1 ใบหว้านชน 1 ใบหว้านไฟ 1 หน่วยผักอีฮุม 1 เครือปูมเป้า 1 ต้นอีทือ 1 ต้นฮุ่นไฮ 1 หว้านตูบหมูบ 1 ข้าวมิ้นขึ้น 1 ใบหมากนาว 1 เอาพอสมควรตำผ้าห่อนึ่ง ตั้งท้องหายแล

อีกขนานหนึ่ง ถ้ามันเป็นหวิ่ง วิน เวียน ให้เอา เปลือกลิ้นไม้ 1 ภังคีน้อย 1 หัวหวายนั่ง 1 เขียง 1 เกล้านางนี 1 เครือง้านหมู 1 จันทร์แดง 1 แก่นฝาง 1 ฝนกินดีแล

อีกขนานหนึ่ง เอาฮากช้องแมว 1 ยาหัว 1 อ้อยคำ 1 เอาอย่างละท่อกัน ต้มกินหม้อหนึ่งเสียก่อน แล้วจึงเอาฮากช้องแมว 1 ฮากตีนนก 1 ฮากหนามพรม 1 ต้มกินอีก ดีแล

ยาตัดฮาก

ให้เอาฮากตัดเค้า 1 ฮากเล็บแมวตัวผู้ 1 ต้มกินหายแล

ยาล้าง

ให้เอาฮากก้นถ้วย 1 ฮากเจียงปืน 1 ฮากกำยาน 1 ฮากขี้หนู 1 ต้มกินดีแล